Eron-Isroil ziddiyatining keyingi taqdiri va uning Oʻzbekistonga taʼsiri
14-aprelga oʻtar kechasi Isroil davlati tashkil topganidan beri birinchi marta Eron tomonidan yirik hujumiga uchradi. Hujum bir qancha davlatlar, jumladan, Eron, Iroq, Suriya va Yaman hududlaridan amalga oshirildi. Havo operatsiyasida Tehron 170 ta dron, 30 dan ortiq raketalar va 120 dan ortiq ballistik raketalardan foydalanib hujum qildi. Isroil mudofaa matbuot kotibi Daniel Xagarining soʻzlariga koʻra, nishonlarning 99 foizi mudofaa vositalari tomonidan urib tushirilgan. Yaqin Sharq davlatlari Eron-Isroil qarama-qarshiligi katta harbiy mojaroga aylanib ketishidan xavotirda.
«Kursiv» siyosatshunos va «Maʼno» tadqiqot tashabbuslari markazi direktori Baxtiyor Ergashev bilan Yaqin Sharqdagi ziddiyatning rivojlanishi va Oʻzbekistonga taʼsiri haqida suhbatlashdi.
Ziddiyatning Oʻzbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarga taʼsiri
«Isroil va Eron oʻrtasidagi mavjud vaziyatni tahlil qilganimizda, voqealar rivojining ikkita ehtimoliy ssenariysi borligini tushunamiz. Birinchi ssenariy (men buni “halokatli» deb hisoblayman) agar bu ikki davlat oʻrtasidagi keskinlik darajasi oshsa, keskinlashuvning yangi bosqichi boʻladi. Bunday holatda ziddiyat dahshatli oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan, Eron va Isroilning yadroviy inshootlariga hujumlar sodir etilishi mumkin”, — deydi ekspert.
Holatning ikkinchi varianti — ziddiyat hozirgi koʻrinishda muzlatiladi. Ayni paytda Rossiya, Xitoy va AQSh turli sabablarga koʻra, ziddiyatning toʻxtashi tarafdoridir.
«Albatta, ikkala variant ham Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun oʻz oqibatlarini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, na Isroil, na Eron Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun siyosiy sohada ham, harbiy va iqtisodiy sohada ham asosiy sheriklar emasligini tushunish kerak. Ular Markaziy Osiyo davlatlarining asosiy tashqi savdo hamkorlari emas. Shuningdek, xavfsizlik sohasida ham hamkor davlatlar qatoriga kirmaydi», — deb taʼkidladi mutaxassis.
Agar keyingi oqibatlarga baho beradigan boʻlsak, birinchi navbatda bosim transport-kommunikatsiya loyihalariga taʼsir qiladi. Chunki Markaziy Osiyo mamlakatlari Eron dengiz portlari orqali Hind okeani, Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Sharqiy Afrika davlatlariga chiqadi.
Ergashev siyosiy oqibatlar haqida gapirar ekan, mojaro jamoatchilik kayfiyatiga sezilarli taʼsir koʻrsatishi mumkinligini taʼkidlaydi.
«Isroil va Eron oʻrtasidagi qarama-qarshilik qanchalik shiddatli boʻlsa, jamoatchilik kayfiyati shunchalik radikallashuvga, Isroilga qarshi kurashda Eronni yanada radikal qoʻllab-quvvatlashga olib keladi. Isroil esa butun musulmonlar nazarida Falastinni yoʻq qilish orqali genotsid sodir etayotgan mamlakatdir. Mintaqa mamlakatlaridagi siyosiy va ijtimoiy hayotning bunday radikallashuvini oldindan aytish mumkin», — deydi siyosatshunos.
Oʻzbekistonning pozitsiyasi
Oʻzbekiston amal qiladigan strategiyalar aniq va umuman tushunarlidir, deydi Ergashev. Oʻzbekiston, avvalambor, Yaqin Sharqdagi mojaroning asosiy muammosi – poytaxti Sharqiy Quddus boʻlgan mustaqil suveren Falastin davlatining tashkil topish tarafdoridir.
«Oʻzbekiston BMTning Falastin davlatini tashkil qilish toʻgʻrisidagi 1966-yilda qabul qilingan qarorlarini amalga oshirish tarafdori. Bu pozitsiya yanada mustahkamlanadi va Oʻzbekiston tashqi siyosatida asosiy oʻrin tutadi», — deydi Ergashev.
Oʻzbekiston deeskalatsiyadan manfaatdor va davlat barcha doiralarda muammoni tinch yoʻl bilan hal etish tarafdori sifatida harakat qiladi.
«Bugun 2022-yilda tashkil etilgan strategik muloqot doirasida Markaziy Osiyo davlatlari va Fors koʻrfazidagi arab davlatlari tashqi ishlar vazirlarining ikkinchi uchrashuvi boʻlib oʻtdi. Bu Oʻzbekiston ushbu mojaroga oʻz nuqtai nazarini bildiradigan maydonlardan biridir», — deydi siyosatshunos.
Oʻzbekiston eskalatsiya qanchalik kuchli boʻlsa, terrorchilik guruhlari shunchalik tez faollashishini tushunadi.
«Ushbu ziddiyatga bevosita yoki bilvosita aloqador boʻlgan terrorchilik tashkilotlari faollashadi, bu esa qoʻshni Afgʻonistonda mavjud terrorchilik tashkilotlarining faollashishiga olib kelishi mumkin. Ular Markaziy Osiyo mamlakatlarida dunyoviy tuzumlarni agʻdarishga qaratilgan oʻzlarining mafkuraviy gʻoyalarini amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻladi», — deydi siyosatshunos.
Iqtisodiy vaziyat
«Iqtisodiy oqibatlar hozirda Eron ishtirokida amalga oshirilayotgan yoki rejalashtirilayotgan katta Yevrosiyo makonida yirik transport va logistika loyihalarini amalga oshirishning murakkablashishiga olib keladi. Shubhasiz, agar mojaro avjiga chiqsa, Suvaysh kanali masalasi juda jiddiy tusga kiradi», — deya taʼkidlaydi siyosatshunos.
Shuningdek, mojaroning kuchayishi Yamandagi husiylarning faollashishiga olib keladi. Yaman, Adan koʻrfazi, Bob al-Mandeb boʻgʻozi va Suvaysh kanali orqali oʻtadigan yuk oqimlariga katta bosim boʻladi. Ushbu yoʻnalish boʻylab tashish qisqaradi, bu esa transport narxining oshishiga olib keladi.
Bunday paytda muqobil transport yoʻnalishlarini, xususan, Oʻrta yoʻlak (Trans-Kaspiy xalqaro transport yoʻnalishi) deb ataladigan loyihalarni amalga oshirishni faollashtirish mumkin. Bu yoʻlak Xitoyni Markaziy Osiyo mamlakatlari orqali Ozarbayjon bilan bogʻlaydi, soʻngra Qora dengiz portlari yoki Turkiyaning Oʻrta yer dengizi portlari orqali oʻtadi.
«Biroq yuqorida aytganimdek, aslida Isroil va Eron bilan iqtisodiy aloqalar Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari uchun fundamental va muhim ahamiyatga ega emas. Shu bois, bu davlatlar bilan iqtisodiy hamkorlik darajasi biroz pasaygan taqdirda ham bu halokatli oqibatlarga olib kelmaydi», — deya xulosa qildi Ergashev.
Ziddiyatni hal qilishda xalqaro tashkilotlarning roli
Aksariyat xalqaro tashkilotlar Isroil va Eron oʻrtasidagi munosabatlarni hal qilishga faol taʼsir koʻrsatish qobiliyatiga ega emas.
«Tushunganimizdek, BMT hozirgi koʻrinishida bu muammoni hal qilish uchun baʼzi qarorlarni qabul qilishi mumkin, ammo uning samara berishi qiyin. Chunki Xavfsizlik Kengashida veto huquqiga ega davlatlar ikki guruhga boʻlingan. Bir tomondan, Rossiya va Xitoy boʻlsa, ikkinchi tomondan AQSh, Fransiya va Angliya davlatlaridir. Ular bu ziddiyat voqeaga mutlaqo qarama-qarshi munosabatda. Ushbu davlatlar mojaro ishtirokchilariga nisbatan oʻz xohish-istaklarida aniq ikkiga boʻlingan», — dedi Ergashev.
Bir guruh Isroilni barcha harakatlarida soʻzsiz qoʻllab-quvvatlasa, ikkinchi tomon Eronning Isroilga qarshi javob qaytarishga haqli ekanligiga aniq ishonadi. Bunday sharoitda Xavfsizlik Kengashi bu qarama-qarshilikda boshi berk koʻchaga kirib qoladi. Boshqa xalqaro tashkilotlar esa bu vaziyatda unchalik ham taʼsir oʻtkaza olmaydi.
Masalan, Qoʻshma Shtatlar va uning ittifoqchilarining taʼsiri ostida hukmronlik qilgan mintaqaviy tashkilotlar hech qachon Eron bilan hech qanday kelishuvga erisha olmaydi. Shunga koʻra, Rossiya va Xitoy hukmronlik qiladigan tashkilotlar, xususan, ShHT Isroilga hech qanday taʼsir oʻtkaza olmaydi.
«Men ushbu ziddiyatni hal qilishga jiddiy va amaliy hissa qoʻsha oladigan bironta xalqaro tashkilotni koʻrmayapman. Bu yerda hammasini bir tomondan Rossiya va Xitoy, ikkinchi tomondan AQSh va uning ittifoqchilari oʻrtasidagi parda ortidagi kelishuvlari hal qiladi», — dedi Ergashev.
