Nega Trampga Grenlandiya kerak
2024-yil dekabr oxirida AQSh prezidenti etib saylangan Donald Tramp Grenlandiyani Daniya tarkibidan chiqarib, Qo‘shma Shtatlarga qo‘shish niyatida ekanini e’lon qildi. Yanvar oyida esa u mazkur orolni kuch ishlatish yo‘li bilan egallash ehtimolini ham inkor etmadi. AQShga Grenlandiya nega kerakligi masalasida Baxtiyor Ergashev o‘z fikrlarini bildirdi.
Trampning niyati jiddiymi?
Grenlandiyadan tashqari, 20-yanvar kuni lavozimiga kirishadigan AQSh prezidenti Donald Tramp Kanadani va Panama kanalini ham Qo‘shma Shtatlarga qo‘shishni rejalashtirmoqda.
Trampning bayonotlarini tahlil qilar ekanmiz, avvalo ikki qutbli dunyo davrida mavjud bo‘lgan muvozanat tizimining o‘rniga kelgan bir qutbli dunyo tartibi bugungi kunda yo‘qligini hisobga olish zarur. Hozirgi davrda sayyoramizda ko‘p qutbli tizim shakllanmoqda, buning natijasida xalqaro huquqning ta’siri deyarli yo‘qolib bormoqda.
Dunyo, ayrim ekspertlarning fikriga ko‘ra, keskin qarama-qarshilik, raqobat va geosiyosiy beqarorlik davriga kirib bordi. Ushbu jarayon xalqaro huquq me’yorlari bilan nazorat qilinmayapti va hech qanday chegaralarga rioya qilinmayapti. Bunday sharoitda kuchli davlatlarning hech qanday cheklovlarsiz hukmronlik qilish imkoniyati tobora kuchayib bormoqda.
Bunga misol sifatida G‘azo sektoridagi vaziyatni keltirish mumkin. Yigirma yil avval bunday holatni tasavvur qilish qiyin edi. Ammo bugungi geosiyosiy beqarorlik, yagona gegemon davlatning zaiflashishi va yangi ko‘p qutbli dunyo tartibining shakllanishi davrida, kim kuchga ega bo‘lsa, o‘z istaklarini hech qanday cheklovlarsiz amalga oshirayotganini ko‘rish mumkin. G‘azoda genotsid butun dunyo ko‘z o‘ngida sodir bo‘lmoqda.
AQShga Grenlandiya nima uchun kerak?
Grenlandiya Qo‘shma Shtatlar uchun nihoyatda muhim resurs hisoblanadi, chunki u Arktikada AQShning mavqeyini sezilarli darajada mustahkamlash imkonini beradi. Arktika – bu mineral resurslar, neft, tabiiy gaz va nodir yer metallarining ulkan zaxirasiga ega hududdir. XXI asrda ushbu resurslar uchun kurash yanada jiddiylashadi. Amerika bu jarayonda ustunlik va ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘lishni istaydi. Grenlandiyaga egalik qilish esa ushbu ustunliklarni ta’minlashga yordam beradi.
Ikkinchidan, Grenlandiyaning strategik ahamiyatini ta’kidlash lozim. Hozirgi kunda Grenlandiyada AQShning bir qancha harbiy-havo bazalari va raketa hujumlaridan ogohlantirish stansiyalari joylashgan. Chunki AQShga raketa zarbasi beriladigan bo‘lsa, asosiy hujum aynan Arktika orqali amalga oshiriladi.
Agar AQSh Grenlandiyada yana ko‘proq raketaga qarshi qurilmalar, radarlar va harbiy-havo bazalarini joylashtirsa, raketa hujumlariga qarshi himoya qobiliyati bir necha barobar ortadi.
Kanadani Qo‘shma Shtatlarga qo‘shish haqidagi gaplar ham Grenlandiya masalasiga o‘xshaydi, chunki Kanada ham xuddi Grenlandiya kabi muhim resurs manbai hisoblanadi. Kanada Arktikada AQShning ta’sirini kuchaytirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, bu hudud Arktika orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan raketa hujumlariga qarshi strategik joylashuvga ega.
Grenlandiya qanday qo‘shib olinishi mumkin?
Mening fikrimcha, Grenlandiya oxir-oqibat AQSh tarkibiga kiradi. Bu jarayon Daniyadan ajralish va Qo‘shma Shtatlarga qo‘shilish bo‘yicha referendum orqali bo‘lishi mumkin yoki uni sotib olish yo‘li bilan amalga oshirilishi ehtimoli ham bor. Qanday yo‘l bo‘lmasin, AQSh Grenlandiyani o‘z nazoratiga olishga erishadi.
Bu Trampning shaxsiy istagi emas, balki Qo‘shma Shtatlarning harbiy, iqtisodiy va biznes elitasi tomonidan bir ovozdan qabul qilingan kollektiv niyatdir.
Masalan, yaqinda Tramp Meksika ko‘rfazini qayta nomlashni taklif qildi. Shundan so‘ng AQSh Kongressi tezda ushbu masalada qonun loyihasini tayyorlashga kirishdi. Demak, hududiy kengayish masalasi Qo‘shma Shtatlar uchun juda muhim bo‘lib, bu maqsad amalga oshirilishi rejalashtirilgan.
Grenlandiyani qo‘shib olishning yakuniy maqsadi nima?
Bir qutbli dunyo davri tugamoqda va yangi ko‘p qutbli dunyo shakllanmoqda. Ushbu yangi tartibning iqtisodiy asosi yirik makroregionlarning shakllanishidir. Global kuch markazlari o‘z atrofida qiziqish doiralarini yaratadi, bu hududlarda ularning valyutasi va texnologik platformalari ustunlik qiladi.
Qo‘shma Shtatlar global hukmronlik davrining – 1991-yildan 2022-yilgacha davom etgan – tugaganini yaxshi tushunmoqda. Endi butun dunyoni nazorat qilish va unda hukmronlik qilish imkoniyati yo‘q.
AQSh o‘z makroregionini yaratishga qaror qilgan, bu regionda ular hukmronlikni saqlab qoladi. Ular uchun bunday region G‘arbiy yarim shar hisoblanadi. Ushbu makroregion qancha keng bo‘lsa, AQSh uchun shuncha foydali bo‘ladi. Shuning uchun amerikaliklar Kanadani, Grenlandiyani qo‘shib olish va Panama kanalini yana o‘z nazoratiga qaytarish haqida o‘ylamoqda.
Shu tariqa Qo‘shma Shtatlar XIX asr oxiri – XX asr boshidagi Monro doktrinasini qayta tiklamoqda.
Shuningdek, ular Nikaragua orqali kanal qurilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerakligini ta’kidlashmoqda. Ushbu kanal Xitoy mablag‘lari hisobidan qurilishi rejalashtirilgan edi. Amerikaliklar Xitoyning Markaziy Amerikada Atlantika va Tinch okeanlarini bog‘laydigan, Panama kanaliga muqobil bo‘lgan o‘z kanaliga ega bo‘lishini istashmayapti.
Bundan tashqari, Qo‘shma Shtatlarda Meksikani qo‘shib olish zarurati haqida fikrlar bildirilmoqda, ammo bu AQSh uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Boshqacha aytganda, Amerika o‘z iqtisodiy makroregionini shakllantirishga intilmoqda, chunki jahon miqyosida gegemoniya qilish uchun kuchi yetmayapti. Shu bilan birga, shakllangan tarixiy an’analar tufayli Qo‘shma Shtatlar Evroosiyo va dunyoning boshqa hududlaridagi ishlarga aralashishda davom etmoqda.
