Nasdaq va Franklin Templeton O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishini qanday tezlashtirishi mumkin
2025-yil sentabr oyida prezident Shavkat Mirziyoyev Nasdaq bosh direktori Adena Fridman bilan «Toshkent» respublika fond birjasini (RFB) modernizatsiya qilish bo‘yicha muzokaralar o‘tkazdi. Avvalroq, may oyida O‘zbekistonda Franklin Templeton kompaniyasi O‘zbekiston Milliy investitsiya jamg‘armasini (O‘zMIJ) boshqarishni boshlagan edi. Amerika birjasi bilan hamkorlikda Franklin Templeton’ning tajribasi va texnologiyalari mahalliy kapital bozorini rivojlantirishda yangi standartni belgilashi mumkin. Investitsiya sohasidagi global innovatsiyalar O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorini qanday o‘zgartirishi mumkin — Kursiv Uzbekistan materialida.
Ushbu maqoladan quyidagilarni bilib olasiz:
- Transformatsiya sabablari
- Mahalliy fond bozorining zaif tomonlari
- Qozog‘istondan misol
- Nasdaq va Franklin Templeton nima bera oladi
- Boshlash uchun uchta kalit
Transformatsiya sabablari
O‘zMIJ qiymati qariyb $2 milliard bo‘lgan O‘zbekistonning 15 ta aksiyadorlik jamiyatida 25 foizdan 40 foizgacha ulushga ega. Franklin Templeton’ning global maqsadi korxonalarni transformatsiya qilish va jamg‘armaning o‘zini ham, uning boshqaruvidagi kompaniyalarni ham IPO’ga chiqarishdan iborat. Listing ham xorijiy maydonchalarda, ham «Toshkent» respublika fond birjasida o‘tkazilishi rejalashtirilgan. Ammo joylashtirish muddatlari hali rasman e’lon qilinmagan.
O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorida xorijiy investorlar bilan ishlash tajribasiga ega. Mamlakat suveren obligatsiyalarni muvaffaqiyatli joylashtirgan, mahalliy korxonalar esa ular orqali yirik investitsiyalarni jalb qilgan. So‘nggi misollardan biri — Ipoteka bank tomonidan $400 millionlik yevrobondlar joylashtirilishi.
Biroq IPO bilan mahalliy emitentlar xorijiy maydonlarda hali ishlamagan. Mahalliy birjada joylashtirish tajribasi mavjud, ammo hajmlar $5 milliondan oshmagan, bu O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun juda kichik ko‘rsatkich hisoblanadi. Yevroobligatsiyalar haqida gap ketganda, investorlar uchun bu vosita qanday ishlashini tushunish oson: qimmatli qog‘ozlar odatda Yevropa birjalarida — London, Vena va boshqa platformalarda joylashtiriladi. Ularning infratuzilmasi ishonchliligi esa hech qanday shubha uyg‘otmaydi.
«Toshkent» birjasi boshqa masala. Xorijiy investorlar uchun O‘zbekiston bozori infratuzilmasi hozircha nisbatan yangi va ko‘p jihatdan o‘rganilmagan bo‘lib qolmoqda. Ular kapitalni himoya qilish, tartib-qoidalarning shaffofligi va halol savdo tamoyillariga rioya qilishda ishonch hosil qilishlari muhim. Shu sababli, investorlarning ushbu kutilmalari texnologik va nazorat infratuzilmasini yanada rivojlantirish zaruratini shakllantiradi. Bu esa mahalliy bozor uchun oldindan prognoz qilish imkoniyatini va ishonchni oshiradi.
Aynan shuning uchun O‘zbekiston prezidenti Amerika birjasi ko‘magida mahalliy platformani transformatsiya qilish bo‘yicha muzokaralar o‘tkazdi. Nasdaq savdo va yechimlar bo‘yicha direktori Dmitriy Zelentsov Kursiv Uzbekistan’ga bergan intervyusida RFBni modernizatsiya qilish savdo, kliring va nazorat infratuzilmasini texnologik yangilashdan boshlanishi kerakligini aytdi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, birinchi navbatda, bozor ishtirokchilari uchun masshtablilik, barqarorlik va yuqori darajadagi qulaylikni ta’minlaydigan zamonaviy bulutli yoki gibrid yechimlarni joriy etish muhim. Nasdaq vakili, shuningdek, anomaliyalar va bozor suiiste’molliklarini aniqlashga qodir bo‘lgan real vaqt rejimida nazorat qilish tizimini ishga tushirish muhimligini ta’kidladi.
Zelentsov xorijiy investorlarning kirishini osonlashtirish, operatsiyalarni yanada shaffof va standartlashtirish uchun O‘zbekiston bozorini xalqaro depozitariy va kliring tashkilotlari bilan integratsiya qilish zarurligini aytdi.
Likvidligi past bo‘lgan bozor
O‘zbekiston fond bozori 1990-yillarda davlat korxonalarini xususiylashtirish dasturi doirasida shakllana boshladi. 1994-yilda «Toshkent» respublika fond birjasi tashkil etildi. 2008-yilda «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi, 2016-yilga kelib birjaning texnologik infratuzilmasi modernizatsiya qilindi va kotirovkalar dinamikasini aks ettiruvchi UCI indeksi ishga tushirildi. Savdo tizimining yangilanishi Koreya fond birjasi bilan hamkorlikda amalga oshirilgan, biroq infratuzilma qariyb 10 yildan beri yangilanmagan.
2025-yil 21-oktabr holatiga ko‘ra, 93 ta kompaniya aksiyalar listingda mavjud. Emitentlar umumiy sonining 22,8 foizi bank sektori hissasiga to‘g‘ri keladi. Keyingi o‘rinlarda energetika (15,2%), sanoat (14,1%) va agrosanoat majmuasi (12%). Transport kompaniyalari (8,7%) va sug‘urta tashkilotlari (7,6%) ham muhim o‘rinlarni egallaydi. Mashinasozlikda esa ulush kam (4,3%).
UCI indeksi 2016-yilda 1000 punktni asos qilib olib, 2019-yildagi eng past 303 balldan 2021-yildagi eng yuqori 1443 ballgacha o‘zgarib turdi va 2025-yil oktabr oyiga kelib 700 punktga yaqinlashdi.
2024-yil RFB uchun bitimlar hajmi bo‘yicha rekord yil bo‘ldi – savdolarning umumiy hajmi 22 trillion so‘mni ($1,71 milliard) tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 19,06 trillion so‘mga yoki 659,3 foizga oshdi. Ammo bozorni baholashda shuni hisobga olish kerakki, operatsiyalarning asosiy ulushi Nego Board savdo maydonchasiga to‘g‘ri keldi. Bu yerda xaridor va sotuvchilar bir-birini taniydi, savdolar manzilli yirik bitimlar shaklida (1 foizdan boshlab) amalga oshiriladi.
Chakana savdo investorlari ustunlik qiladigan Main Board asosiy birja platformasida 2024-yilda aksiyalar savdosi hajmi 362,9 milliard so‘mdan 131,6 milliard so‘mga ($29,4 milliondan $10,2 millionga), ya’ni deyarli uch baravarga kamaydi. Operatsiyalar soni 8,4 foizga – 400 mingtadan 432,3 mingtagacha oshdi.
Shunday qilib, chakana investorlar hissasiga aksiyalar birja savdolari hajmining atigi 0,6 foizga yaqini, obligatsiyalar bozorida ham xuddi shunday ulush to‘g‘ri keldi. Qolgan hajm M&A bitimlari va chakana investorlar ishtirok etmaydigan boshqa yirik operatsiyalar bo‘ldi.
Ekspertlar O‘zbekiston fond bozorini past likvidli deb ta’riflaydi. Masalan, O‘zbekiston respublika tovar-xom ashyo birjasi (O‘zRTXB) aksiyalari savdosi hajmi 2025-yil 17-oktabrda 643 million so‘mni ($53,2 ming) tashkil etdi, bu juda yaxshi natija hisoblanadi. Taqqoslash uchun: 16-oktabr kuni ushbu aksiyalar bo‘yicha bitimlar summasi hatto $1 mingga ham yetmadi. Ushbu qog‘oz mahalliy bozordagi eng yuqori likvidli qog‘ozlar ro‘yxatiga kiritilgan.
Yaxshi likvidlik institutsional investorlar uchun katta investitsiyalar olib kelishi mumkin bo‘lgan asosiy omillardan biri.
AFC Uzbekistan jamg‘armasining bosh investitsiya direktori Skott Osherov Kursiv Uzbekistan’ga bergan izohida «agar taklif va likvidlik nominal miqdordan ortiq mablag‘ni investitsiya qilish uchun yetarli bo‘lmasa, institutsional investorlar bozorga qiziqishini yo‘qotishi mumkin»ligini ta’kidladi.
Qozog‘iston yo‘li bilan
Investorlarning Qozog‘iston fond bozoriga qiziqishi O‘zbekistonga qaraganda bir necha barobar yuqori. Savdo hajmlarini taqqoslaymiz: 2024-yilda KASE Qozog‘iston fond birjasida faqat korporativ obligatsiyalar bo‘yicha tuzilgan bitimlar hajmi 4,3 trillion tengeni ($8,3 milliard) tashkil etdi va 2023-yilga nisbatan deyarli ikki baravar o‘sdi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 130,7 mlrd ($10,1 mln) ga teng. Ya’ni qo‘shni davlat bozori O‘zbekistonnikidan yuzlab barobar katta.
Lekin har doim ham bunday bo‘lmagan. KASE uzoq vaqt davomida kuchli natijalarni ko‘rsatmadi. Freedom Broker bosh investitsiya tahlilchisi Muhammadkamron Murodovning ta’kidlashicha, bozor tor va bank sektoriga bog‘liq edi.
«Hukumat yirik resurs kompaniyalarini birjaga faol chiqara boshlagan, maydonning o‘zi esa infratuzilmani modernizatsiya qilib, xorijiy investorlar uchun yo‘l ochgan paytda burilish nuqtasi keldi. Yirik emitentlarning paydo bo‘lishi, tartibga solish va shaffoflikning yaxshilanishi Qozog‘istonga fond bozorini rasmiy tizimdan haqiqiy kapital jalb qilish vositasiga aylantirish imkonini berdi», — dedi Muhammadkamron Murodov.
Prosperity Capital Management korporativ boshqaruv bo‘yicha direktori Denis Spirinning ta’kidlashicha, Qozog‘iston 2000-2010-yillarda moliyaviy infratuzilmani qurgan, pensiya jamg‘armalari tizimini ishga tushirgan — ya’ni ichki investorni yaratgan, mamlakat ichidagi maydonda ham, tan olingan xorijiy birjalarda ham joylashtirish bilan IPO o‘tkazgan, xalqaro portfel investorlarini jalb qilish bilan maqsadli shug‘ullangan va mamlakatni barcha asosiy investitsiya reytinglarida ilgari surish vazifasini bajargan — ya’ni investorlar ko‘z o‘ngida mamlakatning ijobiy imijini yaratgan.
Uning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston fond bozorini rivojlantirish yo‘lini ancha kech boshlagan va bu asosiy omil hisoblanadi. Respublika hozirda Qozog‘iston 15-20 yil davomida qilgan ishni, ammo tezroq — boshqalarning xatolari va mavjud texnologiyalarni hisobga olgan holda amalga oshirishga qodir bo‘lgan bosqichda turibdi.
«Siyosiy iroda, xalqaro hamkorlar va eng muhimi, islohotlarga ishonch – bu kamdan-kam uchraydigan kombinatsiya. Shuning uchun orqada qolish fakt, lekin bu muhim emas. O‘zbekistonda hali imkoniyatlar oynasi yopilgani yo‘q. Kapital bozorini rivojlantirish, portfel investorlarni jalb qilish va ularning huquqlarini himoya qilish strategik ustuvor yo‘nalishga aylanishi muhim, shunda to‘g‘ri harakatlar ketma-ketligi bilan natija bo‘ladi», – deb hisoblaydi Spirin.
Freedom Broker eksperti O‘zbekistonda fond bozorining sekin rivojlanishini bir qator tizimli omillar bilan izohladi: iqtisodiyotda davlat ulushining yuqoriligi, yirik davlat korxonalarining xususiylashtirilishining kechikishi, norezidentlarning savdo infratuzilmasi va zarur ma’lumotlarga cheklangan kirish imkoniyati, zaif institutsional baza (ulushli va investitsiya fondlari), shuningdek, aholining investitsiya madaniyati pastligi.
Yangicha yondashuv
Ekspertlarning fikricha, Nasdaq va Franklin Templetonning ishtiroki O‘zbekiston uchun burilish nuqtasi bo‘lishi mumkin – bu shunchaki texnologik yangilanish emas, balki kapital bozorida o‘yin qoidalarini tizimli o‘zgartirishdir.
Freedom Broker vakilining ta’kidlashicha, dunyo xalqaro hamkorlik rivojlanayotgan bozorlarga sifatli siljishga yordam bergan ko‘plab misollarni biladi. Ulardan biri Ruminiya va uning Fondul Proprietatea fondi bo‘lib, u ham Franklin Templeton tomonidan boshqariladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ushbu jamg‘arma tajribasi davlat aktivlarini oqilona boshqarish, shaffoflik va korporativ islohotlar milliy bozor kapitallashuvini bir necha barobar oshirishga qodirligini isbotladi.
Texnologik jihatdan, Nasdaq allaqachon Boltiqbo‘yi, Yaqin Sharq va Osiyo mamlakatlaridagi birjalarni modernizatsiya qilib, yagona platformalar va nazorat standartlarini joriy etdi, bu esa investorlarning ishonchini oshirish va jahon depozitariylari bilan integratsiyalashuvga olib keldi.
AFC Uzbekistan fondi bosh investitsiya direktori Skott Osherovning fikricha, Nasdaq’ning O‘zbekiston kapital bozorini yaxshilashdagi ishtiroki mamlakat salohiyatiga o‘ziga xos ishonch votumi bo‘ladi.
«Agar Nasdaq O‘zbekiston kapital bozorini yaxshilashda haqiqatan ham ishtirok etsa, bu mamlakat salohiyatiga ishonch votumi bo‘ladi va umid qilamizki, u bilan birga yanada oqilona infratuzilma paydo bo‘ladi, bu esa bozordagi ishtirokni kengaytirish va ehtimol listinglar sonini ko‘paytirish imkonini beradi», — dedi Osherov.
Uning qo‘shimcha qilishicha, Franklin Templeton va boshqa xalqaro aktiv boshqaruvchilarini jalb qilish kapital bozor ekotizimining shaffofligi va hisobdorligini to‘g‘ridan to‘g‘ri oshirishi mumkin. Ularning mavjudligi O‘zbekistonni investitsiyalar uchun yanada jozibador obyektga aylantiradi, shuningdek, likvidlikning o‘sishiga va mavjud vositalar sonining ko‘payishiga hissa qo‘shishi mumkin.
Prosperity Capital Management kompaniyasining korporativ boshqaruv bo‘yicha direktori Denis Spirin ham ushbu fikrga qo‘shiladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Franklin Templtonning kelishi «bozor uchun juda ijobiy hodisa», chunki kompaniya o‘zi bilan obro‘, tajriba va global investorlarga kirish imkoniyatini olib keladi.
«Ular bozorga «bu yerga kirish mumkin» degan nom bilan «langar» portfel investori sifatida harakat qiladi. Ularda davlat kompaniyalarini IPO’ga tayyorlash tajribasi va yirik fondlar uchun joylashtirishni shaffof va jozibador qilish bo‘yicha tushuncha bor», — dedi Spirin.
Biroq ekspert bunday hamkorlik muayyan majburiyatlarni ham o‘z zimmasiga olishini ta’kidladi: davlat kelishuvlarni bajarishi, tavsiyalarga amal qilishi va korporativ boshqaruv standartlarini oshirishi zarur. «Aks holda, natija teskari bo‘lishi mumkin — ishonchning ortishi o‘rniga butun bozor uchun reputatsion xavf yuzaga keladi», — deya ogohlantirdi u.
Muhammadkamron Murodovning so‘zlariga ko‘ra, Nasdaq O‘zbekistonga nafaqat texnologiya, balki rivojlangan bozorlarning tayyor ishlash standartini — zamonaviy savdo dvigateli, manipulyatsiyalarni kuzatish tizimi va global brokerlar bilan moslashuvchanlikni taqdim etishi mumkin. Bu ishonchni oshiradi va operatsion xatarlarni kamaytiradi, mamlakatga allaqachon sinovdan o‘tgan modelni asos qilib olish imkonini beradi.
«Shuni tushunish muhimki: texnologiya o‘z-o‘zidan bozorni yaratmaydi. Agar parallel ravishda transformatsiyaning boshqa elementlari oxiriga yetkazilmasa, ta’sir cheklangan bo‘ladi», — deya qo‘shimcha qildi Denis Spirin.
Freedom Broker vakilining fikricha, Nasdaq va Franklin Templeton’ning birgalikdagi ishtiroki emitent ishtirokisiz listingni — ya’ni xorijiy kompaniya o‘zi emas, balki broker yoki boshqa moliyaviy tashkilot tashabbusi bilan amalga oshiriladigan joylashtirish tizimini yo‘lga qo‘yish uchun asos yaratadi. O‘zbekistonda Apple, Google va boshqa jahon gigantlarining qog‘ozlarini «Toshkent» RFBga kiritish rejalari allaqachon muhokama qilingan. Investorlar uchun bu jahon brendlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri kirish imkoniyatini, bozor uchun esa likvidlikning kirib kelishi va xususiy hamda institutsional ishtirokchilar tomonidan qiziqishning ortishini anglatadi. Shunga o‘xshash mexanizmni avvalroq Qozog‘istonning KASE Global muvaffaqiyatli ishga tushirib, qo‘shimcha kapital oqimini ta’minlagan edi.
Boshlash uchun uchta kalit
Ekspertlar bugungi kunda O‘zbekiston bozori uchun birinchi navbatda qanday choralar zarurligi haqida o‘xshash fikrlarni bildirishdi.
Muhammadkamron Murodovning ta’kidlashicha, barqaror rivojlanishning kaliti yirik davlat korxonalarini majburiy listing va real free-float bilan shaffof xususiylashtirish. Aynan shu likvidlik yadrosini yaratadi va bozorga tayanch nuqtasini beradi.
Infratuzilma va tartibga solish bazasini rivojlantirish — hisob-kitoblar, kliring va korporativ boshqaruvning xalqaro standartlarini joriy etish ham muhim ahamiyatga ega.
Freedom Broker ekspertining fikricha, institutsional talabni shakllantirish zarur: pensiya va investitsiya fondlarini ishga tushirish, market-meykerlarni qo‘llab-quvvatlash va uzoq muddatli investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini yaratish. Uning so‘zlariga ko‘ra, bularning barchasi bozorni qisqa muddatli faollikdan uzoqlashtirib, uni uzoq muddatli kapital uchun barqaror va jozibador maydonga aylantiradi.
Prosperity Capital Management korporativ boshqaruv bo‘yicha direktori Denis Spirin ham fond bozorini rivojlantirish vazifalari bir vaqtning o‘zida uchta yo‘nalishda hal qilinishi kerak, deb hisoblaydi.
Birinchidan, xususiylashtirish. Uning so‘zlariga ko‘ra, davlat ulushi bo‘lgan yirik kompaniyalar aksiyalarini ham milliy birjada, ham tan olingan xalqaro platformalarda — aksiyalarning erkin muomaladagi ulushi kamida 25 foiz va aniq IPO/SPO jadvali bilan joylashtirishi kerak. Bu korxonalarning o‘zini puxta tayyorlashini va har tomonlama o‘zgartirishini talab qiladi, ammo aynan shu qadam likvidli bozor uchun asos yaratadi.
Ikkinchidan, ichki va tashqi investitsiyalarni jalb etish zarur. Spirin ta’kidlaganidek, mamlakat ichida «uzun pullar» — ya’ni pensiya jamg‘armalari, sug‘urta va investitsiya fondlari shakllanishi kerak. Ular qimmatli qog‘ozlarning doimiy xaridorlariga aylanishi mumkin.
Shu bilan birga, milliy moliyaviy infratuzilmani global tizimlar bilan bog‘lash muhim. Bunga aksiyadorlar huquqlarini amalga oshirishni soddalashtirish, hisob-kitoblarning ishonchliligini ta’minlash, kapital kiritish va chiqarish qoidalarini aniq belgilash, shuningdek, yirik xalqaro portfel investorlarining ishtirokini kengaytirish kiradi.
Uchinchi yo‘nalish — korporativ boshqaruv va investorlar huquqlarini himoya qilishning eng yaxshi standartlarini joriy etish. Korporativ qonunchilik, Korporativ boshqaruv kodeksi va listing qoidalarini yangilash, shuningdek, kodeksni davlat ishtirokidagi eng yirik kompaniyalarda «rioya qil yoki tushuntir» tamoyili bo‘yicha joriy etish shular jumlasidan.
Spirinning qo‘shimcha qilishicha, O‘zbekistonni institutsional investorlar ko‘z o‘ngida shakllanayotgan kapital markazi sifatida doimiy ravishda ilgari surish, uning yuqorida sanab o‘tilgan barcha jihatlar bo‘yicha transformatsiyasini ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga ega.
Kursiv Uzbekistan bilan suhbatlashgan ekspertlar prezident tanlagan yo‘l to‘g‘ri ekaniga va O‘zbekistonning salohiyati yuqoriligiga ishonch bildirdi. Ularning fikricha, agar siyosiy iroda va harakatlar izchilligi saqlanib qolsa, mamlakat boshqa bozorlar o‘nlab yillar davomida bosib o‘tgan yo‘lni qisqa muddatda bosib o‘tishga qodir bo‘ladi.
