Xristianlar genotsidi yoki jamoalar to‘qnashuvi: Nigeriyada nega qotilliklar davom etmoqda
1-noyabr kuni AQSh prezidenti Donald Tramp Nigeriya hukumatini «xristianlarni ommaviy qirqinini» to‘xtata olmaslikda ayblab, «islomiy terrorchilar»ga qarshi harbiy zarba berish bilan tahdid qildi.
Nigeriya hukumati, aholisining 56,1% islomga va 43,4% xristianlikka e’tiqod qiladi, muammolar borligini tan oladi, lekin «xristianlar genotsidi» tushunchasini rad etadi. Rasmiy Abuja bunday bayonotlar mamlakatdagi vaziyatning xilma-xilligi va murakkabligini yetarlicha tushunmaslikni aks ettiradi, deb hisoblaydi.
Nigeriyalik xristianlar haqiqatan ham Amerika yetakchisi aytayotgan «xafli tahdid»ga duch kelishmoqdami? Mojaroda dinning roli qanday? Mamlakatning turli hududlaridagi hujumlar ortida qanday kuchlar turibdi? Kursiv Uzbekistan bilan birgalikda tahlil qilamiz.
Nigeriyada xristianlar ommaviy o‘ldirilayotgani rostmi?
Africa’dagi Din erkinligini kuzatuv markazi (ORFA) ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-yil oktabridan 2023-yil sentabrigacha Nigeriyada kamida 16 769 nafar xristian o‘ldirilgan va yana 11 185 kishi o‘g‘irlab ketilgan.
Aniq diniy mansubligi belgilanmagan qurbonlar soni ko‘pligi sababli (Unknown toifasi), ORFA so‘nggi ikki yildagi kuzatuvlar nisbatiga asoslangan holda metodologik hisob-kitoblarni keltiradi. Unga ko‘ra, xristianlar o‘ldirilganlar soni 22 361 nafarga, o‘g‘irlanganlar soni esa 12 499 nafarga yetgan bo‘lishi mumkin.
ORFA zo‘ravonlikning mutanosib emasligini ta’kidlaydi: mutlaq sonda xristianlar musulmonlarga nisbatan 2,7 marta ko‘proq o‘ldiriladi, 1,4 marta ko‘proq o‘g‘irlanadi.
Shtatlar aholisidagi har bir diniy guruhning ulushini hisobga olgan holda, nasroniylar uchun o‘ldirilish ehtimoli 6,5 baravar, o‘g‘irlangan bo‘lish ehtimoli 5,1 baravar oshadi.
Yer va e’tiqod
Garchi din ko‘plab guruhlar tomonidan o‘ziga xos jangovar bayroq sifatida qo‘llanilsa-da, ko‘plab zo‘ravonlik harakatlari diniy emas, balki iqtisodiy sabablarga asoslanadi. Nigeriyaning o‘rta mintaqasi deb ataladigan hududda islom diniga e’tiqod qiluvchi Fulbe (fulani) ko‘chmanchilari va o‘troq nasroniy dehqonlar o‘rtasida yer va suv uchun shiddatli kurash ketmoqda. Aholi sonining ko‘payishi bilan xo‘jaliklar shudgorlash uchun tobora ko‘proq yerlarni egallab, chorvadorlarning yaylov yerlariga bostirib kirmoqda.
Xalqaro tashkilotlarning hisobotlariga ko‘ra, Nigeriyadagi nasroniylarni o‘ldirishning yarmidan ko‘pini jihodchi guruhlar emas, balki qurollangan fulan qo‘shinlari va ular bilan bog‘liq to‘dalar sodir etgan.
Iqlim o‘zgarishi va shimoliy hududlarning cho‘lga aylanishi ko‘plab fulanlarni tobora janubga, asosan nasroniylar yashaydigan hududlarga ko‘chib o‘tishga majbur qilmoqda. Bu esa mojaroning boshqa hududlarda ham kengayishiga olib keladi.
Bir paytlar tinch va sayyohlar uchun qulay bo‘lgan Plato shtati endi Nigeriya xaritasidagi eng qaynoq nuqtalardan biriga aylandi. 2025-yilda zo‘ravonlik darajasi o‘sishda davom etib, oldingi to‘rt yildagi nisbatan tinchlikdan so‘ng 2024-yilda namoyon bo‘lgan tendensiyani mustahkamladi.
Faqat xristianlar emas
Musulmonlar ham ommaviy zo‘ravonlik qurboniga aylanmoqda. ORFA ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-yil oktabrdan 2023-yil sentabrigacha kamida 6235 nafar musulmon o‘ldirilgan. Diniy mansubligi noma’lum bo‘lganlar qayta taqsimlanganda esa bu raqam 8314 nafargacha yetishi mumkin.
Shu bilan birga, keng tarqalgan fikrga zid ravishda, aynan musulmonlar ko‘pincha mahalliy jihodchilarning qo‘lidan halok bo‘lmoqda.
Nigeriyaning musulmon aholisi orasida turli diniy oqimlar mavjud. Mamlakatda islohotchi salafiy harakat «Izala» bilan birga, sufiy tariqatlari – Qodiriyya va Tijoniyya ham kuchli. Nigeriyalik musulmonlarning 5 – 12% o‘zini shialarga mansub deb hisoblaydi. Ba’zi jihodchi guruhlar, asosan, «Boko Harom» – sufiylar va shialarni «kofir» va qonuniy nishon sifatida ko‘radi. Ushbu tashkilotlar asosan shimoliy-sharqiy musulmon shtatlarida faoliyat yuritadi, shuning uchun ularning zarbasi ko‘pincha ularning yumshoqroq dindoshlariga tushadi.
Bundan tashqari, guruhlar o‘rtasida tez-tez to‘qnashuvlar ham yuz beradi. Bu ham harbiylar va tinch aholi orasida qurbonlarga olib keladi.
Musulmonlar Nigeriya qurolli kuchlari o‘tkazgan kontrterrorizm operatsiyalari davomida ham halok bo‘ladi. 2023-yil 3-dekabrda armiya dronlari Kaduna shtatidagi Tudun-Biri qishlog‘idagi, Payg‘ambar Muhammadning tug‘ilgan kunini nishonlash uchun to‘plangan odamlar ustiga zarba berdi. 85 – 120 kishi halok bo‘ldi. Armiya aviatsion zarbalar uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oldi va uzr so‘radi.
Nigeriya jihodchilarining yashirin faoliyatida kimlar bor
Boko Harom
Boko Harom Nigeriyaning eng mashhur jihodchi «brendi» bo‘lib, keyinchalik boshqa nufuzli guruhlar undan ajralib chiqqan. Guruhning rasmiy nomi «Payg‘ambar ta’limotini tarqatish va jihod tarafdorlari jamiyati»dir.
Guruh taxminan 2002-yilda Mayduguri shahrida (Borno shtati) tashkil etilgan. Uning asoschisi Muhammad Yusufdir. Boko Harom (G‘arb ta’lim tizimiga qarshilik) nomini unga Mayduguri aholisi bergan, chunki harakat dunyoviy maktablar, o‘quv dasturlari, G‘arb fanlari va «noislomiy» ta’limning har qanday shakliga qarshi edi.
2009-yilda «Boko harom» Nigeriya hukumatiga qarshi isyon ko‘tardi. Qo‘zg‘olon bostirilib, Yusuf zindonda o‘ldiriladi. Harakatga Abubakr Shekau boshchilik qildi. Uning rahbarligi ostida jihodchilar portlashlar, shahar va qishloqlarga hujumlar, odamlarni qo‘lga olish, ommaviy qirg‘inlar va davlat muassasalariga zarbalar berish kabi qurolli terror taktikasidan tizimli ravishda foydalana boshladilar.
2015-yil mart oyida guruhning katta qismi Islom davlatiga qasamyod qildi (Iroq va Shom Islom Davlati – IShID). Bu esa harakat nomining vaqtincha «Islomiy davlat»ning G‘arbiy Afrika hududi (IShID – G‘A) sifatida o‘zgarishiga va ichki bo‘linishga olib keldi.
Harakat asosan kanuri xalqi vakillaridan iborat bo‘lsa-da, boshqa millat vakillarini ham o‘z ichiga oladi. Jihodchilarning asosiy faoliyati Nigeriyaning shimoli-sharqiy shtatlari – Borno, Yobe va Adamavada olib borilmoqda.
Boko Haromning eng yirik hujumlari
- Kano (2012-yil yanvar) – bir qator portlashlar va kuch tuzilmalariga hujumlar, 180 dan ortiq qurbonlar.
2. BMT Abujada (26.08.2011) – xudkush avtomobil portlashi, 21 kishi halok bo‘ldi, o‘nlab odamlar yaralandi.
3. Madalla (25.12.2011) – Avliyo Tereza cherkovining portlatilishi, 37 kishi halok bo‘lgan, 50 ga yaqin kishi yaralangan.
4. Maktablarga hujumlar (2012-2013) – Mayduguri, Damatu, Mamudo, Yob, 110 dan ortiq o‘ldirilgan bolalar va talabalar.
5. Chibok (14.04.2014) – 276-300 nafar maktab o‘quvchi qizlarining o‘g‘irlanishi, bir qismi hanuzgacha bedarak yo‘qolgan deb hisoblanmoqda.
6. Kala-Balge (05.05.2014) – qishloqlar va militsiyaga hujum, taxminan 310 qurbon.
7. Baga va Doron Baga (2015-yil yanvar) – ommaviy qirg‘inlar va shaharlarni vayron qilish, 2 ming kishigacha halok bo‘lgan.
8. Borno (28.11.2020) – sholi dalalarida 110 nafar fermerning o‘ldirilishi.
9.Chad (25.03.2020) – Chad ko‘li orollaridagi pistirma, 92 askar o‘ldirilgan.
2014-yil may oyida BMT Xavfsizlik Kengashi Boko Haromni terroristik tashkilot sifatida sanksiyalar ro‘yxatiga kiritdi.
G‘arbiy Afrika Islom davlati viloyati
IShID – G‘A (Islom davlati G‘arbiy Afrika hududi) 2015-yilda Boko Harom ichidagi bo‘linish natijasida vujudga kelgan. Islom davlatiga bay’at berganidan so‘ng, ayrim jangarilar Shekau taktikasi, ayniqsa, tinch aholiga uyushtirilgan ommaviy hujumlar bilan rozi bo‘lmay, Boko Harom asoschisi Yusufning o‘g‘li Abu Musab al-Barnaviy rahbarligiga o‘tishgan. Shu intizomli fraksiya Islom davlatining G‘arbiy Afrikadagi rasmiy bo‘linmasi sifatida tan olingan.
Guruh to‘rtta davlat: Nigeriya, Niger, Kamerun va Chad hududidagi Chad ko‘li zonasida eng faol. U borish qiyin bo‘lgan orollar, botqoqliklar va o‘rmonlardan baza va hujum nuqtalari sifatida foydalanadi.
IShID – G‘A strategiyasi hududni saqlab qolish, davlatga qarshi tuzilmalar qurish va xo‘jalik resurslarini nazorat qilishga qaratilgan. Tashkilot tepasida barcha muhim qarorlarni qabul qiladigan sho‘ro kengashi turadi.
Jihodchilar o‘z nazorati ostidagi hududlarda soliq tizimini joriy etdilar. Ularning «politsiya» va «sud»lari shariat qoidalariga rioya etilishini nazorat qiladi, poraxo‘r va talonchilarni jazolaydi.
«Boko»dan farqli o‘laroq, guruh ijtimoiy bazani yo‘qotmaslik uchun musulmon qishloqlariga hujum qilishdan qochadi.
IShID – G‘A va Boko harom – raqobatchilar va raqiblar. 2016-yildan 2021-yilgacha ular o‘rtasida to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tdi, bu esa 2021-yil may oyida Shekauning o‘limiga olib keldi. U IShID jangarilari tomonidan qo‘lga olinmaslik uchun o‘zini portlatib yuborgan.
Ansaru
Ansaru qurollangan jihodchilar guruhi bo‘lib, o‘zini rasman Qora Afrikada musulmonlarni himoya qilish avangardi deb ataydi.
Guruh 2012-yilda Boko Haromdan ajralib chiqqan. Uning rahbarlari Abubakr Adam Qambar va Xolid Barnaviy tinch aholiga qarshi hujumlarga qarshi chiqdilar.
Ansaru mafkuraviy jihatdan Al-Qoidaga e’tibor qaratadi va 1804-yildan 1901-yilgacha mavjud bo‘lgan Sokoto xalifaligini qayta tiklashni targ‘ib qiladi.
Guruh Nigeriyaning shimoliy va shimoli-g‘arbiy hududlarida – ayniqsa Kaduna shtati va Birnin-Gvari tumanida faoliyat yuritadi.
2013-yildagi tanazzuldan so‘ng, Ansaru 2020-yildan boshlab faollikni tikladi va o‘zini aholini banditlardan himoya qiluvchi sifatida ko‘rsatdi.
Lakurava
Guruh 2016 – 2017-yillarda, Sokoto shtati hukumati bosqinchilardan himoyalanish uchun 200 ga yaqin qurollangan malilik cho‘ponlarni yollaganida paydo bo‘lgan. Oilalari va chorva mollari bilan Gongono o‘rmoniga ko‘chib o‘tgach, ular dastlab hukumat yordami bilan jamoa ittifoqchilari sifatida harakat qilishdi.
Biroq 2018-yilga kelib, Lakurava xalifalik tuzishni maqsad qilganini e’lon qildi, jangarilarni tayyorlash uchun lagerlar ochdi va zakot yig‘ish bilan shug‘ullandi. Tashkilot boshqa diniy guruhlar bilan dushmanlik qila boshladi.
Mahalliy yetakchi o‘ldirilgandan so‘ng, mojaroga Nigeriya va Niger armiyasi aralashdi. Guruh vaqtincha o‘z faoliyatini to‘xtatdi. 2021-yilda u yana faollashdi – endi fulan banditlari va ekstremistlari bilan ittifoqda.
Lakurava Niger bilan chegaradosh Sokoto va Kebbi shtatlarida faoliyat yuritadi.
Mahmuda
Mahmuda guruhi Kvara shtatida kamida 2020-yildan beri faoliyat yuritib kelmoqda. Mahalliy aholining so‘zlariga ko‘ra, u Nigeriyaning shimoli-sharqidan kelgan. Uning bir qismi Nigeriya armiyasidan qochgan sobiq Boko Harom jangarilaridir.
Guruh bazasi, taxminlarga ko‘ra, Kaynji milliy bog‘ida joylashgan. U yerdan ular Kayama va Baruten tumanlaridagi jamoalarga hujum qilishadi, shuningdek Niger shtati hududiga kirishadi.
Mahalliy aholining ta’kidlashicha, guruhning jangovar harakatlar olib borish uslubi Boko Harom uslubini eslatadi. Jangarilar «odamlarga hujum qilishadi, o‘ldirishadi va shafqatsizlarcha jazolashadi».
