Markaziy Osiyo gaz halqasi. Uni yaratish mumkinmi
Qozog‘istonlik neft va gaz bo‘yicha mutaxassis Asqar Ismoilov beshta mamlakatning milliy gaz uzatish tizimlarini Markaziy Osiyo birlashgan energetika tizimi (MOBET)ga o‘xshash yagona tarmoqqa birlashtiradigan Markaziy Osiyo gaz halqasini yaratishni taklif qilmoqda.
Noyabr oyi boshida Toshkentda bo‘lib o‘tgan Xalqaro Markaziy Osiyo neft va gaz forumida so‘zlagan nutqida Ismoilov gaz shunchaki yonilg‘i emas, balki umumiy tilda gaplashish usuli ekanini ta’kidladi.
«Umumiy infratuzilma butun Markaziy Osiyo uchun barqarorlik kafolatiga aylanishi mumkin», – deya uning so‘zlaridan iqtibos keltiradi spik.kz tahliliy portali.
Uning hisob-kitoblariga ko‘ra, taklif qilingan sxema mavsumiy ta’minotning muvozanatini ta’minlaydi, ikki yil oldin sodir bo‘lgan Toshkentdagi elektr uzilishi kabi energiya inqirozlari xavfini kamaytiradi va Qirg‘iziston hamda Tojikistonga uzluksiz gaz yetkazib berilishini ta’minlaydi.
Asqar Ismoilovning tashabbusi forum ishtirokchilari orasida keng qo‘llab-quvvatlandi. Masalan, Global gaz markazi rahbari Valeriy Dukros loyihani Markaziy Osiyoda energetika sohasidagi hamkorlikning yangi arxitekturasi deb atadi va uning amalga oshirish uchun ulkan salohiyatga ega ekani va barcha ishtirokchilar uchun haqiqiy foyda keltirishini ta’kidladi.
Dukrosning fikricha, gaz sohasidagi muvofiqlashtirilgan mintaqaviy siyosat yangi xalqaro investitsiyalarni jalb qilishi mumkin va umumiy infratuzilmani yaratish global notinchlik sharoitida energiya xavfsizligi va ta’minot barqarorligini yaxshilaydi.
Qozog‘istonning SPIK tahliliy portali mutaxassislarining fikriga ko‘ra, agar gaz halqasi amalga oshirilsa, u o‘n yillikning asosiy infratuzilma loyihasiga aylanishi mumkin, Markaziy Osiyo davlatlarini nafaqat quvurlar orqali, balki umumiy manfaatlar orqali ham birlashtiradi. Bundan tashqari, ular Ismoilovning tashabbusi mintaqaning energiya xavfsizligini ta’minlashi mumkinligiga ishonadi.
SpecialEurasia tadqiqot tashkiloti mutaxassislari loyihaning Markaziy Osiyoning energetika arxitekturasi uchun ahamiyati va mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash salohiyatini ta’kidladi.
«Qisqa muddatda gaz halqasi loyihasi Markaziy Osiyoning energiya xavfsizligining asosiy elementiga aylanish salohiyatiga ega. Bu ta’minot barqarorligini mustahkamlash, mintaqaning investitsiya jozibadorligini oshirish va mamlakatlar o‘rtasida transport va energetika aloqalarini kengaytirishi mumkin», – deydi mutaxassislar.
Ta’kidlanishicha, Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekiston uchun bu qo‘shimcha eksport imkoniyatlari va daromadlarni oshirishga yo‘l ochadi, Qirg‘iziston va Tojikiston uchun esa ishonchli ta’minot va kengroq infratuzilma tarmog‘iga integratsiyani ta’minlaydi.
Xitoy va Yevropa Ittifoqi kabi tashqi hamkorlar ham loyihani moliyalashtirish va infratuzilmani rivojlantirish orqali qo‘llab-quvvatlashga qiziqish bildirishi mumkin, Rossiya esa narx belgilash va logistika masalalarida o‘z ishtirokini saqlab qolishga intiladi.
Ismoilovning hisob-kitoblariga ko‘ra, asosiy halqaning uzunligi taxminan 3000 – 3500 km magistral gaz quvurlarini tashkil qiladi.
«Bu uchastkalarning hammasini ham almashtirish shart emas, lekin ularning katta qismini rekonstruksiya qilish kerak. Taxminan $4-5 milliard kerak. Bu miqdor yangi uchastkalarni qurishni ham, eskilarini ta’mirlashni ham o‘z ichiga oladi. Taxminan 30 – 40 foizi yangi qurilish uchun, 60 – 70 foizi esa mavjud quvurlarni modernizatsiya qilish uchun. Pul jihatidan bu yangi gaz quvurlari uchun taxminan $1,5-2 milliard va magistral liniyalarni rekonstruksiya qilish (quvurlarni, kompressor stansiyalarini, boshqaruv tizimlarini ta’mirlash/almashtirish) uchun $2,5-3 milliardni tashkil etadi», – deya xulosa qiladi u.
Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari tabiiy gazning sof importchilari hisoblanadi, Turkmaniston bundan mustasno, u OPEK ma’lumotlariga ko‘ra, ushbu yonilg‘ining eng katta zaxiralariga ega dunyodagi eng yirik beshta davlat qatoriga kiradi (faqat Rossiya, Eron, Qatar va Qo‘shma Shtatlardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi).
Turkmaniston
AQSh energetika axboroti boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, Turkmanistonning tasdiqlangan tabiiy gaz zaxiralari 2025-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, 400 trillion kub futni (11,33 trillion kub metr) tashkil etadi.
2023-yilda Turkmanistonda quruq (aralashmalardan tozalangan) tabiiy gaz ishlab chiqarish 3 trillion kub futni (85 milliard kubometr), iste’mol esa 1,6 trillion kub futni (45 milliard kubometr) tashkil etdi.
Turkmaniston rasmiylari gaz zaxiralarini 4,5 baravar ko‘p – 50 trillion kubometr deya baholamoqda.
Xitoy turkman gazining eng yirik importchisi hisoblanadi (O‘zbekiston va Qozog‘iston orqali quvurdan yetkazib beriladi). Uni Eron, Turkiya, O‘zbekiston va Qozog‘iston ham oladi.
Qozog‘iston
Qozog‘iston Sanoat va qurilish vazirligi Geologiya qo‘mitasiga tayanib, inform.kz xabar berishicha, Qozog‘istonning tasdiqlangan gaz zaxiralari 3,8 trillion kubometrni tashkil etadi.
Shu bilan birga, British Petroleum ma’lumotlariga ko‘ra, Qozog‘istonning tasdiqlangan tabiiy gaz zaxiralari 2,3 trillion kubometrni tashkil etadi. Bu dunyoda 15-o‘rin degani (jahon zaxiralarining 1,2 foizi).
Qozog‘iston Energetika vazirligi raqamlardagi bu tafovutni Qozog‘iston gaz zaxiralarida yo‘ldosh neft gazining yuqori ulushi va zaxiralarni hisoblash usullaridagi farqlar bilan izohladi, bunga ko‘ra respublika tez orada xalqaro standartlarga o‘tishni rejalashtirmoqda.
OPEK Qozog‘istonni taxminan 1,9 trillion kubometr gaz zaxiralari bilan reytingida 19-o‘ringa qo‘ydi.
Asqar Ismoilovning so‘zlariga ko‘ra, Qozog‘iston 2023-yildan beri gazning sof importchisiga aylangan.
«2030-yilga borib, taqchillik 10 milliard kubometrga yetishi mumkin. Bir tomondan, ichki talabning ortishi iqtisodiy o‘sishning ijobiy ko‘rsatkichidir. Ammo boshqa tomondan, biz bozorga chiqadigan gaz ishlab chiqarish hajmlari ichki iste’molning o‘sishini va eksport majburiyatlarimizni qoplamayotganini ko‘rmoqdamiz», – dedi u.
Yuqori talab davrida ichki ehtiyojlarni qondirish uchun Qozog‘iston Rossiya va Turkmanistondan gaz import qiladi.
O‘zbekiston
«O‘zbekneftgaz» ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonning tabiiy gaz zaxiralari 1,13 trillion kubometrni tashkil etadi.
Umumiy gaz hajmining 940 milliard kubometri ABC1 toifasidagi tasdiqlangan zaxiralar sifatida tasniflanadi, qolgan 195 milliard kubometri esa C2 toifasi sifatida tasniflanadi, bu esa dastlabki o‘rganilgan resurslarni ko‘rsatadi.
Asia-Plus’ning yozishicha, o‘zining gullab-yashnagan davrida mamlakat 70 milliard kubometrgacha gaz ishlab chiqargan, ammo so‘nggi yillarda qazib olish hajmi pasaya boshladi. Masalan, 2024-yilda gaz qazib olish 4,5 foizga kamaydi, bu ba’zi konlarning kamayishi bilan bog‘liq.
O‘zbekiston Milliy statistika qo‘mitasiga ko‘ra, joriy yilning yanvar – noyabr oylarida 38,9 mlrd kubometr gaz qazib olingan, bu o‘tgan yilning mos davriga (41 mlrd kubometr) taqqoslaganda 5,1 foizga kam. Ammo 2023-yilning dastlabki 11 oyi davomida 2025-yilga qaraganda 10 foizga ko‘p, 2024-yilga nisbatan esa 4,4 foizga ko‘p gaz qazib olingandi (42,8 mlrd kubometr).
So‘nggi yillarda O‘zbekiston qishki ichki ehtiyojlarni qondirish uchun o‘z gaz ishlab chiqarishini Turkmaniston va Rossiyadan import qilish bilan birlashtirdi. Ushbu importning asosiy sababi, ayniqsa sovuq mavsumda iste’molning mavsumiy cho‘qqilaridir.
Turkmaniston gazi O‘zbekistonning energetika xavfsizligi uchun strategik ahamiyatga ega, Rossiya gazi esa zaxira manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston qo‘shni davlatlar bilan infratuzilma loyihalari orqali ta’minotni diversifikatsiya qilishni ko‘rib chiqmoqda.
O‘zbekiston OPEC’ning tabiiy gaz zaxiralari ro‘yxatida dunyoda 22-o‘rinda turadi, uning zaxiralari 1,5 trillion kubometrni tashkil etadi.
Qirg‘iziston
Qirg‘izistonning rasman tasdiqlangan tabiiy gaz zaxiralari taxminan 6 milliard kubometrga baholanmoqda. Avvalgi bir nechta manbalar geologik (qazib olinadigan emas) zaxiralarni 26 milliard kubometrgacha deb baholagan edi.
Qirg‘iziston Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda tabiiy gaz qazib olish taxminan 30 million kubometrni tashkil etgan.
Bu ichki talabning katta qismini ta’minlash uchun juda oz, shuning uchun mahalliy ishlab chiqarish asosiy emas, balki qo‘shimcha rol o‘ynaydi.
Import hajmi yiliga o‘n millionlab kubometrni tashkil etadi, bu mamlakat iste’molining qariyb 90-95 foiziga to‘g‘ri keladi.
Tojikiston
Tojikiston hukumati qoshidagi Geologiya bosh boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatning tabiiy gaz zaxiralari 3 milliard kubometrni tashkil etadi.
Ayni paytda boshqa manbalar ularning hajmini 6 milliard kubometr deya baholamoqda.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Tojikistonning 2024-yilda ichki tabiiy gaz ishlab chiqarishi 362 400 kubometrni, import esa 267 million kubometrni tashkil etgan. Bu shuni anglatadiki, mamlakat holati deyarli butunlay faqat O‘zbekistondan import qilinadigan import qilingan gazga bog‘liq.
Ta’kidlash joizki, Tojikistonning janubida «Boxtar» loyihasi doirasida uglevodorod konlarini qidirish ishlari olib borilmoqda. Dastlab, 2008-yildan beri ushbu yirik neft va gaz loyihasi bo‘yicha ishlar Kanadaning Tethys Petroleum kompaniyasi tomonidan amalga oshirilgan. 2011-yilda Tethys yirik neft va gaz zaxiralari topilganini e’lon qildi va bu Total hamda CNPC kabi yirik xalqaro kompaniyalarning e’tiborini tortdi.
Biroq 2013-yilda moliyaviy va tashkiliy qiyinchiliklar tufayli Tethys loyihadan chiqishga majbur bo‘ldi. 2015-yildan beri Xitoyning CNPC neft-gaz korporatsiyasi va Fransiyaning Total kompaniyasi uning asosiy ishtirokchilariga aylandi. 2017-yilda xalqaro arbitraj sudi Tethys’ning harakatlarini noqonuniy deb topdi va 2018-yilda kompaniya rasman loyihani tark etdi.
Total kelishuvdan chiqqanidan so‘ng, CNPC yagona ishtirokchi bo‘lib qoldi va loyihani amalga oshirishda davom etmoqda. 2024-yilning mart oyida Tojikiston parlamenti Total’ning Boxtar loyihasidagi ulushini Xitoyning CNPC korporatsiyasiga o‘tkazishni ratifikatsiya qildi.
Rossiyaning «Gazprom» sho‘ba korxonasi ham 2005-yildan beri respublikaning g‘arbiy qismida uglevodorodlarni qidirib kelmoqda, ammo yetarli sanoat irmoqlarini topa olmadi (irmoqlar yirik neft va gaz konlari mavjudligidan dalolat beradi).
Shunday qilib, mintaqada gaz resurslari va asosiy infratuzilma mavjud, ammo gaz halqasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun jiddiy modernizatsiya, yangi uchastkalar qurish va investitsiyalar talab etiladi.
