Keyingi yakshanba, 30-aprel kuni O‘zbekistonda Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish bo‘yicha umumxalq referendumi bo‘lib o‘tadi. Taklif etilayotgan oʻzgartirishlar qatorida: prezidentning vakolat muddatini oshirish, yerga xususiy mulk huquqini taʼminlash, oʻlim jazosini taqiqlash va Konstitutsiya normalarini bevosita qoʻllashni joriy etish bor.
1992-yildan buyon O‘zbekistonning amaldagi Konstitutsiyasiga o‘ndan ortiq marta o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lsa-da, faqat bir marta referendum yo‘li bilan. Bundan 20 yildan oshiqroq muqaddam, 2002-yil 27-yanvarda xalq ishtirokida bir palatali emas, ikki palatali parlament tuzish va prezidentning vakolat muddatini besh yildan yetti yilgacha oshirish masalalari hal etilgan edi.
Konstitutsiyaga kiritilgan yangi oʻzgartishlarda Asosiy qonun matni 65 foizga yangilanishi, moddalar soni 128 dan 155 taga, boblar soni 26 dan 27 ga koʻtarilishi nazarda tutilgan. Asosiy qonunni parlamentning oʻzi oʻzgartirishi mumkin. , ammo referendum orqali bunday kattalikdagi o’zgartirishlar kiritish va xalq konstitutsiyasini yaratishga qaror qilindi.
Oʻzgartirishlar boʻyicha muddatidan oldin ovoz berish 19-apreldan 26-aprelgacha boʻlib oʻtdi (2023-yil 30-aprelda yashash joyida boʻlmaganlar ishtirok etdi). Fuqarolarning fikri har bir yangi maqola uchun emas, balki umuman yangi tahrir uchun so‘raladi. Boshqacha aytganda, ovoz berish uchun faqat bitta savol – o’zgartirish yoki o’zgartirmaslik.
Matnni yangilash
Siyosatshunos Rustam Burnashev fikricha, Oʻzbekistonni oʻzgartirish uchun Konstitutsiyani oʻzgartirish hayotiy ahamiyatga ega. – O‘zbekistonning amaldagi Konstitutsiyasi mustaqillikka erishgan bir paytda muayyan vazifalarni hal etish maqsadida qabul qilingan. Bu davlat va davlat qurilishining butun jarayoni qanday ko’rinishga ega bo’lganligi haqidagi, asosan juda ideallashtirilgan munosabatni aks ettirdi. Shuning uchun barcha postsovet mamlakatlari hujjatlarni to‘g‘rilashi kerak”, — deya izohlaydi u.
Burnashevning qoʻshimcha qilishicha, Konstitutsiyaning bevosita taʼsiri toʻgʻrisidagi oʻzgartirish hujjat bilan ishlashni ancha soddalashtiradi. «U yerda dastur muammolari bor, lekin vektor sifatida bu juda qiziq. Fuqarolar sudga murojaat qilib, endi qonunlar va qonunosti hujjatlariga emas, balki Konstitutsiyaning o‘ziga murojaat qilishlari mumkin bo‘ladi», — dedi u. Ekspert huquq-tartibot idoralari vakolatlari chegaralangani, qamoqqa olishda sudlarning ahamiyati ortib borayotganiga ham to‘xtalib o‘tdi. Masalan, endilikda 27-moddada quyidagi band mavjud: «Sud qarorisiz shaxs qirq sakkiz soatdan ortiq qamoqda saqlanishi mumkin emas».
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti (JIDU) xalqaro munosabatlar kafedrasi dotsenti Murat Bahodirov ham qonunchilik tashabbusi (98-modda) mavjudligiga ishora qildi. Endilikda O‘zbekiston Respublikasining kamida yuz ming nafar saylov huquqiga ega fuqarolari parlament quyi palatasiga o‘z takliflarini kiritishlari mumkin. Endi bunday huquqqa faqat prezident, hukumat, deputatlar va boshqa bir qator tuzilmalar ega.
O‘zbekistonning ijtimoiy davlat sifatida shakllanishi yangi tahrirdagi asosiy farqlardan biridir. Hujjat umuman davlatning va fuqarolarning alohida guruhlari uchun ijtimoiy javobgarligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti professori Mavluda Abdullayeva 57-moddaga e’tibor qaratadi, bunda davlat fuqarolarning ijtimoiy himoyaga muhtoj toifalari hayot sifatini yaxshilashga majburdir. – Bu kelgusida ijtimoiy to‘lovlarga e’tibor yanada kuchaytirilishidan dalolat beradi. Ehtimol, mablag’larga ajratmalarning ko’payishini va yangi to’lovlarning kiritilishini kutishga arziydi «, deb hisoblaydi u.
Xususiy yer va investitsiyalar
Asosiy qonunning amaldagi tahririda «investitsiya» so‘zi mavjud emas. Yangi tahrirdagi iqtisodiy blokda «Davlat qulay investitsiya va ishbilarmonlik muhitini taʼminlaydi» deb boshlanadigan 67-modda paydo boʻldi. Mavluda Abdullayevaning fikricha, ushbu tahrirda hukumatning iqtisodiyotni rivojlantirish sohasidagi strategik ustuvor yo‘nalishi iqtisodiyotni rivojlantirish uchun investorlar e’tiborini jalb qilish istagi aks ettirilgan.
Investitsiyalarni himoya qilish 68-modda bilan mustahkamlangan bo‘lib, unda yerlar xususiy mulk bo‘lishi mumkin. «Qozog‘iston misolida neft sohasida xorijiy biznes va sarmoyaning mavjudligi muammo tug‘dirmasligiga guvoh bo‘ldik», — dedi Rustam Burnashev. – Lekin yerga egalik yo‘qligi bilan boshqa sohalarning rivojlanishi juda cheklangan. Masalan, sanoat formatidagi korxonalarni yaratish xavfli bo’lib qoladi, chunki kafolatlar yo’q. Men zavod qurdim, keyin savol tug’iladi: menga bu zavod ijara muddati tugagandan keyin, masalan, 50 yildan keyin mavjud bo’lishiga kafolat beriladimi?
Murat Baxodirovning aytishicha, bu o’zgartirish O’zbekiston jamiyatida umuman ijobiy qabul qilingan. Eslatib oʻtamiz, Qozogʻiston Respublikasining Yer kodeksiga yerga xususiy mulk huquqi toʻgʻrisidagi oʻzgartirishlar Qozogʻistonda norozilik toʻlqiniga sabab boʻlgan edi.
Qoraqalpog’iston
O‘tgan yili Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirishlar O‘zbekistonda noroziliklarga sabab bo‘lgan, qonunning yangi matnida Qoraqalpog‘iston suvereniteti va referendumdan so‘ng O‘zbekiston Respublikasidan ajralib chiqish ehtimoli haqidagi so‘zlarni olib tashlash taklif qilingan edi. Nukus voqealaridan keyin oʻzgartirishlar loyihadan chiqarib tashlandi.
Rustam Burnashev qayd etadi Bu takliflargacha Qoraqalpog’istonda uning O’zbekistondagi maqomi bo’yicha hech qanday ziddiyat bo’lmagan. «Aslida mojaro inson tomonidan yaratilgan. Bu oʻzgartirishlar kiritish boʻyicha takliflarning mazmun-mohiyati nuqtai nazaridan emas, balki aholiga taqdim etish nuqtai nazaridan oʻylanmaganligi tufayli yuzaga kelgan. Ya’ni, mazkur tuzatishlarning mazmun-mohiyati yuzasidan aholi bilan ish olib borilmagan. Ko’p jihatdan, o’zgarishlar fuqarolardan emas, balki amaldorlardan kelib chiqqan», – deya tushuntiradi u.
Lekin yangi Konstitutsiyada hali ham Qoraqalpog’istonga tegishli band bor. U davlat tomonidan ekologik tizimni muhofaza qilish va tiklash, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish choralarini ko‘rish majburiyatini olgan Orolbo‘yi masalasiga to‘xtalib o‘tadi (49-modda). Tuproq sho’r bo’lgani uchun mintaqa ekologiya nuqtai nazaridan muammoli, chunki bu erda dengiz deyarli quruq. Muammoni hal etish kafolatlari Asosiy Qonunda mustahkamlab qo‘yiladi.
Amalga oshirish muammosi
Oʻzgartirishlardan biri Oʻzbekistonda prezidentlik muddatini besh yildan yetti yilgacha oshirishni nazarda tutadi. Bu birinchi bunday o‘zgarish emas – mamlakatda Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirishlardan so‘ng davlat rahbari besh yilga emas, yetti yilga saylana boshlagan davr allaqachon bo‘lgan. Ammo keyin prezidentlik muddati yana besh yilga qisqartirildi.
Rustam Burnashev yetti yillik prezidentlik muddatida hech qanday halokatli narsani ko‘rmayapti, asosiysi, hokimiyat almashish ehtimoli saqlanib qolmoqda. “Postsovet mamlakatlari uchun qonunchilik masalasi emas, balki huquqni muhofaza qilish masalasi muhim. Gap bir kishining necha muddat prezident bo‘lishida emas, saylovlarning qanchalik adolatli va shaffof o‘tkazilishini ta’minlay olishida. Agar bir kishi ketma-ket o‘n muddat hokimiyat tepasida bo‘lishi mumkin deb hisoblansa-da, shu bilan birga adolatli va raqobatbardosh saylovlar ta’minlansa, u holda bu shaxs o‘z lavozimidan chetlatilishi mumkin», — deydi Burnashev va qonunlar talab qilishi mumkinligi haqida xulosa qiladi. davlat ijtimoiy, xavfsizlik kuchlarining vakolatlarini cheklaydi, lekin asosiy masala bu qonunlarni amalga oshirishdir.
Kursiv bilan suhbatlashgan ekspertlar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahriri qabul qilinishiga ishonch bildirmoqda. Konstitutsiyaviy islohotlardan jamoatchilikning katta umidlari bog‘liq, deya qo‘shimcha qiladi Murat Bahodirov, – o‘zgartishlarni tayyorlash bosqichida fuqarolardan 220 mingdan ortiq takliflar kelib tushdi va ularning keng muhokamasi va muhokamasi shu kungacha davom etmoqda.
