Tadqiqotlarga ko’ra, o’zbekistonliklar mablag’larini umuman banklarga qo’yishmaydi, buning o’rniga ko’proq an’anaviy aktivlarga — oltin, valyuta, ko’chmas mulk, mol-mulkka investitsiya qilishni afzal ko’rishadi. Qimmatli qog’ozlarga investitsiya qilish esa ozchilik uchun xosligicha qolmoqda. Kursiv Research tahliliy jamoasi 2021 — yil boshidan 2023-yil 1-maygacha 28 oy ichida fuqarolar uchun mavjud bo’lgan investitsiya vositalari orasida eng katta daromad keltirganini aniqlashga qaror qildi.
«Kvadrat» investitsiyalar
Boshlang’ich nuqta sifatida 2021-yil boshida Toshkent ikkilamchi bozorida 35 kvadrat metr maydondagi bir xonali kvartiraning narxini olaylik. Poytaxt- turar-joy ko’chmas mulkiga sarmoya kiritish uchun eng to’g’ri tanlov hisoblanadi, chunki bu yerda narxlar ham yuqori, ham bu yerda mamlakatdagi o’rtacha ko’rsatkichdan tezroq ko’tariladi.
2021 yilning birinchi choragida bir kvadrat metr narxi 7,384 mln so’mni (taxminan 702 dollar) tashkil etdi. Demak, investitsiya qilish uchun kapitalimiz 258,44 mln so’mni tashkil etadi. Qulaylik uchun ushbu summani 260 million so’mgacha (taxminan 24,8 ming dollar) yaxlitlaymiz.
2021-yilda O’zbekiston iqtisodiyotining jadal tiklanishi pandemiyadan keyin endi o’ziga kelayotgan ko’chmas mulk bozori rivojiga turtki bo’ldi. Toshkentda ikkilamchi uy-joy narxlari chorakda o’rtacha 1,2–2% o’sish bilan boshlandi va yil oxiriga kelib choraklik 4,2% gacha natijani ko’rsatdi. 2022 yilda ikkilamchi bozorda har chorakda o’rtacha 6,6 foiz so’mda, dollarga nisbatan esa 5,5 foizga o’sdi. Ushbu dinamika 2023 yilning birinchi choragida ham saqlanib qoldi (so’mda+7%). Aprel oyida kvadrat metr 11,4 million so’mga,dollarda esa taxminan 1006 dollarni tashkil etdi. Ko’rib chiqilayotgan davrda rentabellikning o’sishi so’mda 53,4% yoki dollar ekvivalentida 42% ni tashkil etdi. O’tgan yil boshida Toshkentda 35 kvadrat metr maydondagi bir xonali uyni sotib olib, 28 oydan so’ng uni 139 million so’m yoki inflyatsiyani hisobga olgan holda taxminan 10,3 ming dollar foyda bilan sotish mumkin edi:
Qattiq valyutada
04.01.2021 holatiga ko’ra, O’zbekiston Markaziy banki tomonidan belgilangan AQSH valyutasi kursi 10 477 so’mni tashkil etib, ayirboshlashda 24,8 ming dollar olamiz.
2021 yilda dollar milliy valyutaga nisbatan atigi 3,4 foizga o’sdi, bu o’tgan uch yildagi eng past ko’rsatkich.
2022-yil bahorining boshida dollar keskin ko’tarilib, 18-mart kuni 11,5 ming so’mlik psixologik cho’qqini zabt etdi, bir kunda 241,61 so’mga oshib, 11571,99 so’mni tashkil etdi. Birinchi chorakda milliy valyuta 5,3 foizga qadrsizlandi. Kursning keskin o’zgarishini oldini olish maqsadida Markaziy bank o’tgan yil davomida to’plagan zaxiralar hisobiga valyuta bozoriga intervensiyani kuchaytirdi. Moliyaviy regulyator, shuningdek, banklarga kun davomida kursni mustaqil ravishda belgilash va o’zgartirishga ruxsat berdi. Chet eldan pul o’tkazmalarining rekord darajada o’sishi chet el valyutasining mamlakat ichidagi taklifini oshirdi. Bularning barchasi so’mga iyun oyining oxiriga qadar pasayishni to’liq bartaraf etishga imkon berdi. 2022-yil iyul oyidan boshlab dollar yana qimmatlasha boshladi va 2023-yil 1-mayga kelib 11 408 so’mgacha ko’tarildi. Shunday qilib, bizni qiziqtirgan sanalar orasidagi kurs farqi 8,8% ni tashkil qiladi.
Bunda 24,8 ming dollarni ayirboshlab, biz 283 million so’mga ega bo’lamiz va daromad 23 million so’mni tashkil etadi. Inflyatsiyani hisobga olgan holda rentabellik salbiy -14,3% ko’rsatkichni qayd etdi. 18 mart kuni kurs eng yuqori bo’lganida, foyda investitsiyalarning dastlabki summasining 10,2 foizini, ya’ni 26,38 million so’mni tashkil etadi, bu degani nflyatsiyani qoplamaydi.
Oltin quymalar
Bugungi kunda oltinga sarmoya kiritmoqchi bo’lgan o’zbekistonliklar uchun ikkita vosita mavjud — 999,9 ta oltin quyma va esdalik tangalari. Ular uchun narxlar har kuni Markaziy bank veb-saytida e’lon qilinadi.
Qayta sotib olishda finregulyator LBMA fiksatsiyasiga e’tibor qaratadi. Barlarni sotib olish qiymati chegirma bilan quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
∑ – quymalarni so’mda qaytib sotib olish narxi
V – o’lchov oltin quymalarining og’irligi grammlarda
PG/UZB Markaziy bank tomonidan so’mda belgilangan 1 gramm oltin bahosi
D – Markaziy bank tomonidan belgilangan diskont miqdori(foizlarda) diskont shikast yetkazilmagan qadoqda 1% ni, shikast yetkazilgan taqdirda 2 % ga teng bo’ladi.
2021 — yil 4 — yanvar holatiga ko’ra, 5 grammli quyma oltin 3,44 mln so’m, 10 gramm 6,752 mln so’m, 20 gramm 12,377 mln so’m va 50 gramm 33,442 mln so’mga baholangan edi. Boshlang’ich 258,44 mln so’m uchun yetti ta 50 grammlik va ikkita 20 grammlik quymalarni sotib olish mumkin edi, bunda 1 mln 152 so’m sarflanmagan bo’lar edi.
2021 yil investorlarning asosiy qimmatbaho metallarga bo’lgan qiziqishi susayishi bilan kutib olindi — bu jahon iqtisodiyotining barqarorlashuvi va aksariyat rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyani cheklash bilan bog’liq. I chorakda bozor yil boshiga nisbatan 16 foizga kamaydi.
Rossiya Ukraina munosobatlari natijasida yuzaga kelgan geosiyosiy beqarorlik oltinning sarmoyaviy jozibadorligini kuchaytirdi. 2022-yil mart oyida narxlar yanvar oyining birinchi raqamlariga qaytdi. Biroq, o’sha yilning sentyabr oyida o’rtacha narx 2,5 yillik eng past darajaga – Troya unsiyasi uchun 1618,2 dollarga tushdi.
Jahon Oltin Kengashi (WGC) ma’lumotlariga ko’ra, IV chorakda oltinga bo’lgan global talab keskin ko’tarilib, yillik o’sish 18% ni tashkil etdi. Ko’tarilgan rally 2023 yilda ham davom etdi. Qimmatbaho metall Amerika iqtisodiyotida o’sib borayotgan muammolar fonida qimmatlashmoqda. Biroq, 2021 yil yanvar oyiga nisbatan bu o’sish hayratlantirmadi hisob. LBMA ertalabki fiksatsiyasi 2023 yil 28 aprel holatiga ko’ra, Troya unsiyasi 1982,70 dollar, bir gramm 63,74 dollar yoki 727,2 ming so’m turadi. Sarflanmagan qoldiqni hisobga olgan holda yettita 50 gramm va ikkita 20 grammlik quyma uchun biz taxminan 282 million so’m daromad olamiz.
Foyda 22 mln so’m yoki dastlabki investitsiyalarning 8,4 foizi. Inflyatsiyani hisobga olgan holda, rentabellik salbiy (-14,7%)
Banklar taklif qiladi
O’zbekiston Markaziy bankining statistik ma’lumotlariga ko’ra, respublikadagi aholining katta yoshli kishilarning 75 foizi 2023-yil 1-yanvar holatiga ko’ra bank hisob raqamlariga ega bo’lgan. Bu taxminan 17,3 million nafar fuqaro. Ularning hammasi ham pullarini depozitlarda saqlamaydi, ammo bunday hisobvaraqlardagi mablag’larning umumiy miqdori o’sib bormoqda. Markaziy bank ma’lumotlariga ko’ra, 2023 yil aprel oyi oxirida milliy valyutadagi muddatli depozitlar miqdori yiliga 1,5 baravar oshdi.
Aytaylik, investor o’z pullarini 2021 yil boshida depozitga qo’ygan. O’sha paytda ba’zi banklar jalb qilingan mablag’lar uchun yillik 20% taklif qilishgan, garchi bozor uchun o’rtacha og’irlik darajasi 17% bo’lsa ham. Investor eng yaxshi taklifni tanladi va 28 oy davomida bankka pul kiritdi. Shu bilan birga, depozitni to’ldirish va qisman olib qo’yish imkoniyati yo’q edi. Keyin 260 million so’m 121,33 million daromad keltirdi, ya’ni investor 2021 yil boshiga nisbatan 47 foizga ko’proq mablag’ga ega bo’ldi (inflyatsiyani hisobga olgan holda+15,7 foiz). Agar Foizlardan olingan pul qayta investitsiya qilinganda edi, ko’proq pul ishlash mumkin bo’lar edi.
Fishkalar uchun pul
Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarni baholash uchun Kursiv Research so’nggi ikki yil ichida Toshkent Respublika fond birjasida mashhur bo’lgan beshta aksiyani tanladi. Bunday qog’ozlarga zangori fishkalar deb ataladi. 2021 yil boshida investorning bankdagi hisobida 260 million so’m bor edi. Aytaylik, u O’zbekiston fond bozori qanday ishlashini yaxshi biladi va mahalliy birjada respublikaning yetakchi kompaniyalari aksiyalari sotilayotganidan xabardor. Investitsiya qilish uchun mos qog’ozlarni tanlash uchun u birja veb-saytiga kirdi va o’zi uchun 2020 yilda eng ko’p bitimlar tuzilgan aksiyalarni tanladi.
Investor o’z portfelini «Hamkorbank», «Kvarts», «O’zmetkombinat», «Qizilqumsement» va O ‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasining (O’zrtxb) oddiy aksiyalaridan shakllantirgan. 2021-yilning birinchi savdo kuni, 4-yanvar kuni u ushbu qog’ozlarni sotib oldi. Fuqaro har bir aksiyaga bir xil miqdordagi mablag’— 52 million so’m, ya’ni 260 million so’m mablag’ sarflashga qaror qildi. O’z navbatida u brokerga bitimlar uchun komissiya ham – umumiy summaning 1 foizini (2,6 million) to’ladi.
Aytaylik, investor uzoq vaqt sarmoya kiritdi, kompaniyalarga ishondi va shuning uchun kutish va ko’rish pozitsiyasini egallab, qog’ozni sotuvga qo’ymadi. 2023 yil 1 may holatiga aksiyalarning bozor qiymati 585,2 mln so’mni tashkil etdi. Bu shuni anglatadiki, 28 oy ichida portfel yuqoridagi infografikada ko’rsatilgandek 2,2 baravar o’sdi.
Har bir kompaniyani batafsil o’rganib chiqish shuni ko’rsatadiki, investor o’z kapitalini faqat uchta emitent hisobiga oshirgan, chunki ularning aksiyalari ko’tarilgan. Gap «Hamkorbank»,»O’zRTXB» va «O’zmetkombinat» haqida ketmoqda. «Kvarts» va «Qizilqumsement» zavodlarida bu vaqt ichida qog’ozlar arzonlashdi, shuning uchun ular sarmoyador uchun foydasiz bo’lib chiqdi. «Hamkorbank» aksiyalari 28 oy ichida to’rt baravar qimmatlashdi. 2021-yil boshida bitta qimmatli qog’ozni 27 so’mga sotib olish mumkin edi, 2023-yil may oyiga kelib esa 109 so’mni tashkil etdi. Xarajatlarning oshishi xushxabar fonida kuzatildi. «Hamkorbank» respublikadagi eng yirik moliya institutlari qatoriga kiradi va O’zRdagi yigirmadan ortiq nodavlat banklardan ichida ikkinchi xususiy kreditor hisoblanadi. 2023 yil 1 aprel holatiga kredit portfeli 12,3 trln so’mga baholangan edi. Ushbu vaziyat sof daromadga ta’sir qiladi: 2023 yilning birinchi choragida moliya instituti ushbu ko’rsatkich bo’yicha banklar orasida to’rtinchi o’rinni egalladi (247,6 milliard).
«Hamkorbank»ning yirik aksiyadorlari qatoriga Gollandiyaning FMO taraqqiyot banki (14,5 foiz ulushga ega), Xalqaro moliya korporatsiyasi (7,3 %) va Shveysariyaning Respons Ability Investments investitsiya kompaniyasi (10,5 %) kiradi. O’ZRTXB qog’ozlari ham qiymati 8 mingdan 20,1 ming so’mgacha o’sganligi sababli portfelga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Birjaning savdo maydonchalari yuqori kapital xarajatlarni talab qilmaydi, bu moliyaviy natijalarga ta’sir qiladi. Daromadning o’sishi bilan platforma dividendlar miqdorini ham oshiradi. Aytishimiz mumkinki, birja – mahalliy dividend aristokratidir. 2023 yilda aksiyadorlar yig’ilishida sof foydaning 87,2 foizini ushbu maqsadlarga yo’naltirish to’g’risida qaror qabul qilindi. Bir dona aksiya uchun 2,3 ming so’m to’langan.
«O’zmetkombinat» ham har bir aksiya uchun 33 ming so’m miqdorida qog’oz sotib olgan investor portfelining o’sishida ijobiy rol o’ynadi. Kotirovkalar 2021-yilda kompaniya ishlab chiqarish quvvatini oshirish va ommaviy taklif qilishni rejalashtirayotgani haqidagi xabar yangiliklarda ko’tarildi. O’sha yilning so’nggi savdo kunida qimmatli qog’ozlar qiymati 106,5 ming so’mni tashkil etdi. 2022 yilda kompaniya to’plangan daromadni kapitalga yo’naltirishga qaror qildi. Bu qaror biznesni kengaytirish rejalarini hisobga olinsa o’z izohini topadi.
Har bir amaldagi aksiyador mavjud bo’lgan aksiyalari uchun o’nta bonusli aksiyalarni oldi. Bozorda qimmatli qog’ozlar soni ko’payganligi sababli, fond birjasi kotirovka narxini qayta ko’rib chiqdi va uni 11 baravar kamaytirdi. 2023-yil 1-may kuni yopilish narxi 8680,1 so’mni tashkil etdi. Kombinatning rivojlanish rejalari haqida esa jurnalning 20 va 21-sahifalarida o’qishingiz mumkin.
Investportfelning ikkita kompaniyasi kotirovkalarda salbiy dinamikani ko’rsatdi. 2021 yil boshida «Kvarts» shisha zavodining aksiyasini 3,1 ming so’mga sotib olish mumkin edi. Korxona uchun 2021 yil pozitiv yil bo’ldi, daromadning o’sishi yiliga 37%, foyda esa 16,2% ni tashkil etdi. AJ hatto har bir aksiya uchun 244 so’m dividend miqdorida ajratgan.
2021 yil oxirida kompaniyalar 4,2 ming so’m atrofida savdo qilishdi, ya’ni yanvar oyiga nisbatan 35 foizga qimmat. O’tgan yilning o’rtalarida davlat korxonadagi 89,78% ulushini sotayotgani e’lon qilindi. Ushbu fonda 2022 yilda aksiyadorlarga dividendlar to’lanmagan. 2023 yil fevral oyida «Quvasaytsement» 265 mlrd so’mlik davlat aksiyalari paketini sotib olganligi ma’lum bo’ldi. 2023-yilning I choragi «Kvarts» 2022 — yilning shu davriga nisbatan daromadning 14,7 foizga, foydaning esa 9,2 foizga pasayishi bilan yakunlandi.
Kompaniya o’tgan qishda anomal sovuq ob-havo va elektr uzilishlari tufayli pasayishni boshdan kechirgan yagona kompaniya emas edi. O’z navbatida,» Kvarts «ga jiddiy raqib paydo bo’ldi. 2022-yil noyabr oyi oxirida O’zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev Navoiy viloyatida «Zarafshon oyna» korxonasida ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi. Keyin O’zbekistonda qurilish oynasiga bo’lgan ehtiyoj yiliga 38 million kvadrat metrni tashkil etishi aytildi.
Yangi zavod yiliga 12 million kvadrat metr shisha ishlab chiqarish kuchiga ega, ya’ni bozorning deyarli uchdan bir qismini egallashi mumkin. Ishga tushirish loyihasining qiymati 250 million dollarni tashkil etdi.
«Qizilqumsement»da dastlab hammasi eng yaxshi sur’atda rivojlandi. O’zbekistonda sementga bo’lgan talabning yuqoriligi 2021-yilda korxona daromadlarining o’sishiga yordam berdi. Investorlar yaxshi dividendlarni kutishdi. Hammasi korxona aksiyalariga talabni kuchaytirdi. Agar 2021 yil yanvar oyida bitta qog’ozga 4 ming so’m berilgan bo’lsa, unda aksiyadorlarning may oyidagi yig’ilishidan so’ng, har bir aksiya uchun 989 so’m to’lash to’g’risida qaror qabul qilinganidan so’ng, bozor narxi 7 ming so’mdan oshdi. Biroq, keyinchalik dividendlar to’g’risidagi qaror qayta ko’rib chiqildi, va zavod o’z foydasini saqlab qoldi hamda moliyaviy ahvol barqarorlashgandan so’ng masalaga qaytishga va’da berdi. 2021 yilda AJning sof foydasi 2,6 baravar kamaydi. Ushbu fonda aksiyalar pasayib ketdi va 2023 yil may oyining boshiga kelib narx 3,4 ming atrofida edi.
2021 yil oxirida davlat kompaniyaning ulushini Qozog’iston va Qirg’izistonda ishlaydigan United Cement Group (UCG) xoldingiga sotdi. Shunisi e’tiborga molikki, nazorat qiluvchi aktsiyadorni o’zgartirgandan so’ng, minoritar aksiyadorlarga qonun bo’yicha ularning hujjatlarini sotib olish to’g’risida oferta berilishi kerak, ammo bunday taklif ham tushuntirish ham hech qachon berilmadi. Shu sababli, ushbu xususiylashtirish bitimi ko’plab investorlarni xafsalasini pir qildi.
Xulosa qilamiz. Bizning potensial aksiyadorimiz ham dividendlar oldi. Mazkur davr mobaynida unga jami 52,08 mln so’m hisoblab berildi. Agar ushbu summani mavjud 585,2 mln so’mga qo’shsak, 637,28 mln so’mni olamiz. Bu shuni anglatadiki, inflyatsiyani hisobga olmaganda, portfelning o’sishi 145% ni tashkil etdi. Inflyatsiyani hisobga olgan holda esa, u 92,7% ni tashkil qiladi, ya’ni deyarli ikki baravar. Agar investor olingan dividendlarni qayta investitsiya qilishga qaror qilganida edi, undan ham yuqori daromad olish mumkin edi.
Shunday qilib, eng foydali investitsiya vositasi oddiy aksiyalar, ikkinchi o’rinda ko’chmas mulk, depozitlardagi bronza edi. Ushbu vositalar nafaqat boshlang’ich kapitalni saqlab qolish, balki ko’paytirishga yordam berdi. Tanlangan masofada valyuta va oltin quymalarning rentabelligi sezilarli darajada past bo’ldi va inflyatsiya uni batamom yo’q qildi.
