Yaqinda O’zbekistonda UzAuto Motors IPOsi bo’lib o’tdi, oldinda esa 40 ta davlat korxonalarining milliy IPO-si. Shu sababli onlayn firibgarlar faollashdi. Kursiv Research investorlar o’z aktivlari va ma’lumotlarini firibgarlardan qanday himoya qilishlari mumkinligini aniqlashga qaror qildi.
Xavfsizlik asoslari
O’zbekiston ichki ishlar vazirligi kiberxavfsizlik markazi vakili Saidkamol Sodiqovning jurnalistlarga xabar berishicha, kiber firibgarlar pulni o’g’irlash uchun foydalanadigan asosiy usullardan biri bu soxta havolalar orqali bank kartasidan maxfiy kodni bilib olish va to’lov tizimlarining sobiq xodimlaridan foydalanishdir.
Huquqiy rivojlanish markazi eksperti Roman Shugayev Kursiv Research-ni bank kartasi ma’lumotlarini himoya qilishning eng oddiy chorasi deb mobil bankka kirish uchun CVV va PIN-kodni hech kimga aytmaslik kerakligini keltiradi . Mutaxassis barcha o’zbekistonliklarga ikki faktorli identifikatsiyani ulashni tavsiya qiladi. «Ikki faktorli autentifikatsiya mobil bankdagi hisobingizga kirishda xavfsizlikni tekshirishning qo’shimcha qatlamini o’rnatadi», – dedi Shugayev.
Shuningdek, jamoat Wi-Fi-dan foydalanishni to’xtatish kerak, chunki tajovuzkorlar bank ma’lumotlarini kuzatishi yoki shu orqali zararli dasturlarni «yuqtirib»olish mumkin.
Shugayev, shuningdek, onlayn xarid qilish uchun alohida bank kartasidan yoki uning raqamli analogidan («virtual» karta) foydalanishni maslahat beradi. Bu yo’l bilan firibgarlar kirishi mumkin bo’lgan alohida kartada pul yig’ishdan qochiladi.
Foto: Kursiv
Broker haqiqiymi?
Joriy yilning mart oyi boshida «O’zbekneftgaz» AJ soxta IPO haqidagi xabarni inkor etdi. Kompaniya nomidan firibgarlar o’zbekistonliklarga «qimmatli qog’ozlarni 1 million so’mga xarid qilib, haftalik 5,6 million daromad olishni taklif qilishgan. Ammo, vaziyat yanada og’irlashmoqda, chunki «O’zbekneftgaz» haqiqatan ham aksiyalarni birlamchi joylashtirishga tayyorlanyapti va brokersiz fuqarolar IPO da ishtirok eta olmaydi. Ammo qanday qilib bunday sharoitda firibgarlarga duch kelmaslik kerak?
Premium Finance direktori Oybek Qodirovning ta’kidlashicha,»oq » broker iqtisodiyot va moliya vazirligi tomonidan berilgan litsenziyaga ega bo’ladi. Investitsiya vositachilarining ro’yxati korporativ ma’lumotlarning yagona portalida tekshirilishi mumkin. Bundan tashqari, broker har doim mijozni bozorda mavjud bo’lgan xatarlar to’g’risida ogohlantiradi.
«Firibgarlar, odatda, o’z hisob raqamlariga mablag’ oqimini oshirish uchun mijozlarga xayoliy g’oyalarni singdirishadi. Ular deyarli hech qanday xavf yo’qligini, mijozning daromadi yiliga 2-3 baravar ko’payishini va’da berishadi», — deydi Qodirov.
Obro’ birinchi o’rinda
«Toshkent» Respublika fond birjasi (RFB) raisining o’rinbosari Abduazimxuja Abdujabborov mijozlarning broker haqidagi fikr-mulohazalarini o’rganishni tavsiya qiladi.
«Brokerning obro’sini va uning bozor tarixini o’rganing. Taqdim etilayotgan xizmatlarning ishonchliligi va sifati to’g’risida tasavvurga ega bo’lish uchun boshqa investorlarning fikr — mulohazalari va tavsiyalarini tekshiring», – deydi Abdujabborov.
Oybek Qodirov, shuningdek, brokerning bozorda qancha vaqtdan beri faoliyat olib boryotganligiga e’tibor berishni maslahat beradi. Firibgar firmalar uzoq vaqt ishlamaydi, ma’lum miqdordagi pul ishlab, odatda kompaniyani bir yildan keyin yopadilar. Abdujabborovning ta’kidlashicha, sof investitsiya vositachisi xizmatlarni taqdim etishning tushunarli va shaffof qoidalari bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, broker investorning moliyaviy mablag’lari xavfsizligini qanday ta’minlayotganiga e’tibor berish kerak.
Milliy IPO-ga tayyorgarlik
Ommaviy IPOga kirishdan oldin Qodirov bozorga chiqadigan aksiyalarni tahlil qilishni maslahat beradi.
«IPOdagi takliflardan faqat haqiqatan ham jozibali qog’ozlarni sotib olish kerak. Endi bozorda P/E nisbati (narx/foyda nisbati) 4 yoki 5 bo’lgan kompaniyalar mavjud. Yaxshisi shu darajadagi yoki undan pastroq yangi IPO sotib olish kerak», – deya tushuntirdi Qodirov.
Agar investorda tajriba yoki bilim yetishmasa, mutaxassislar moliyaviy maslahatchi yoki investitsiya bo’yicha mutaxassisdan yordam so’rashni maslahat berishadi. Ular investitsiya potentsialini baholashga va to’g’ri qaror qabul qilishga yordam beradi.
Qanday qilib fishing veb-saytlarining qarmog’iga tushib qolmaslik mumkin
O’zbekistonda klassik firibgarlar bilan bir qatorda ularning onlayn hamkasblari ham faoliyat yuritmoqda. Toshkent IIBB ma’lumotlariga ko’ra, 2022 yilda kiber jinoyatlar soni 4332 taga yetdi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda poytaxtda 2281 ta, 2020 yilda esa atigi 106 ta shunday holat qayd etilgan.
Bunday «investorlarga» o’zlarining maxfiy ma’lumotlarini ochiqlamaslik uchun Oybek Qodirov mijozlardan aloqa ma’lumotlari va manzillarini so’raydigan brokerlik saytlaridan ehtiyot bo’lishni maslahat beradi.
«Odatda firibgarlar faqat mijozlarning shaxsiy ma’lumotlarini to’plash uchun onlayn e’lonlar va saytlar yaratadi. Shuning uchun, aksariyat hollarda saytlar va reklamalarning tashqi ko’rinishiga (dizayniga) alohida e’tibor berilmaydi. Siz reklama va saytlarda ko’plab imlo xatolarini, ishlamaydigan havolalar va bo’limlarni ko’rishingiz mumkin bo’ladi», deya hamsuhbatimiz firibgarlik belgilarini sanab o’tdi.
Roman Shugayevning so’zlariga ko’ra, fishing turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, u bankdan ma’lumotni yangilashingizni so’ralgan xat ko’rinishida bo’lishi mumkin.
Abduazimxuja Abdujabborov shuningdek, saytlarning url manzilini brokerning rasmiy domeniga mos kelishini tekshirishni tavsiya qiladi. «Oq» brokerlar aniq bog’lanish uchun ma’lumotlarini manzil, telefon raqami, elektron pochtalarni taqdim etadilar.
Yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlar kabi
Qodirovning so’zlariga ko’ra, firibgarlarning faolligi aholining qo’shimcha daromad olish zarurati bilan bog’liq. Ijtimoiy tarmoqlardagi xorijiy filmlar va videolar sababli qimmatli qog’ozlar bozoriga bo’lgan qiziqish kuchayadi.
«Mavjud erkin mablag’lardan samarali foydalanish maqsadida fuqarolar pullarini fond bozoriga sarmoya qilishadi»,-dedi spiker.
Abdujabborovning ta’kidlashicha, qimmatli qog’ozlar bozori katta foyda olish imkoniyatini taqdim etadi. Shu bilan birga, firibgarlar odamlarni o’z sxemalariga jalb qilish uchun yuqori daromad haqidagi va’dalardan foydalanishlari mumkin.
«Investorlarning qiziqishi va faolligi oshishi firibgarlik sxemalarining ko’payishiga olib kelishi mumkin. Bozor yanada ommalashgan va keng auditoriya uchun ochiq bo’lganda, firibgarlar buni o’zlarining hiyla — nayranglari uchun imkoniyat deb bilish ehtimoli ham mavjud», – deya xulosa qildi Abdujabborov.
Firibgarlar, shuningdek, o’zbekistonliklarning moliyaviy savodxonligi yetarli emasligidan foydalanib, o’zlarini haqiqiy vositachi sifatida ko’rsatib, pul o’zlashtiradilar. Qimmatli qog’ozlar bozoriga bo’lgan qiziqishning ortishi va savodxonlikning yetarli emasligi nopok odamlar uchun zamin yaratadi, deya xulosa qildi Qodirov.
