O‘zbekiston fond bozorini yetti yil ichida 20 barobar oshirish rejalashtirilgan
O‘zbekistonda fond bozorini rivojlantirish bo‘yicha yangi hujjat qabul qilindi. Kelgusi yetti yil uchun KPIlardan biri ochiq sotiladigan aksiyalar hajmini 8 milliard dollargacha oshirishdir.
O‘zbekiston 2030-yilgacha erkin sotiladigan aksiyalar kapitallashuvini kamida 8 milliard dollargacha oshiradi. Endilikda bu ko‘rsatkich 340 million dollarni tashkil etadi.Bundan kelib chiqadiki, O‘zbekiston fond bozorining erkin bozor kapitallashuvi yetti yil ichida 20 barobardan ortiq o‘sishi kerak. Bunday ulkan maqsad respublikani rivojlantirish strategiyasida belgilangan.
Istiqbolli loyihalar milliy agentligi (ILMA) rejalarni amalga oshirishi kerak – sentabrdagi «Kapital bozorini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarorga muvofiq, endilikda O‘zbekiston fond bozori uchun mas’ul. Oldingi boshqaruvchi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi edi va uning ham juda katta rejalari bor edi, lekin deyarli hech narsa bajarilmadi.
Birinchi urinish
Iqtisodiyot va moliya vazirligi 2021 yilning bahorida O‘zbekiston Respublikasi kapital bozorini tartibga soluvchi organga aylandi. «Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmonda 2023-yil oxirigacha amalga oshirilishi lozim bo‘lgan chora-tadbirlarning keng ro‘yxati va bir qator KPIlar kiritildi. 2023-yil oxirigacha erkin muomaladagi aksiyalarning umumiy qiymatini 45 trillion so‘mga (3,7 milliard dollar ekvivalenti, respublika yalpi ichki mahsulotining 5 foizi) yetkazish rejalashtirilgan edi. O‘tgan avgust oyi natijalariga ko‘ra, reallikda, free float bozorining dollardagi kapitallashuvi taxminan 340 million dollarni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich 2020 yilga nisbatan 100 million dollarga ko‘p, biroq YaIMga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi.
Muvaffaqiyatsizlikning asosiy sababi shundaki, mamlakatning yirik kompaniyalari va banklari ikki yil davomida birjaga chiqmagan. Aynan shu hisobiga free-float oshirish rejalashtirilgan edi. 2023-yilda buni amalga oshirishni rejalashtirayotgan 15 ta emitentdan yagonasi – «O‘zmetkombinat». Kompaniyaning bosh moliyaviy direktori Tatyana Budey yaqinda investorlar bilan bo’lib o’tgan qo’ng’iroqda rejalarni tasdiqladi.
Yangi vositalar ham paydo bo’lmadi, ular orqali O’zbekiston bozorining investorlar orasida mashhurligini oshirish rejalashtirilgan edi. Birja fondlari, shu jumladan oltin bilan bog’langan, ipoteka va islomiy qimmatli qog’ozlar va kraudfanding orzu bo’lib qoldi.
O‘zbekiston Investitsiya institutlari milliy uyushmasining raisi Bahodir Ataxonovning ishonchi komilki, avvalgi bozorni tartibga soluvchi organ ushbu hujjatni amalga oshirish bo‘yicha choralar ko‘rgan, biroq manfaatlar to‘qnashuvi bunga to‘sqinlik qilgan (Moliya vazirligi tartibga soluvchi va ayni paytda fond bozorining Yagona dasturiy-apparat kompleksi, Yagona korporativ ma’lumotlar portali egasi va bir qator kompaniyalarning aktsiyadori bo‘lgan – «Kursiv»). Ataxonovning soʻzlariga koʻra, davlat va mamlakat kapital bozori professional hamjamiyati oʻrtasidagi zaif muloqot va jahon bozorlaridagi noqulay sharoitlar ham salbiy taʼsir koʻrsatgan.
«Kapital-Depozit» investitsiya kompaniyasi direktori Farrux Xodjayev farmonning asosiy bandlari bajarilmasligining asosiy sabablarini tartibga soluvchi organning tez-tez o‘zgarib turishi, mas’ul organlarda malakali kadrlar yetishmasligi va ijrosi ustidan tegishli nazorat yo‘qligi, deb hisoblaydi.
Endi Euroclear bilan
Yangi regulyator bilan birgalikda kapital bozori 2025 yilgacha segmentni rivojlantirish bo’yicha yo’l xaritasini oldi. Unda ko’zda tutilgan eng muhim narsa – yagona depozitar tizimini ishga tushirish va xalqaro o’yinchilar bilan aloqalarni o’rnatishdir. Asosiy infratuzilmaning yo’qligi respublika fond bozorining xorijiy investorlar tomonidan e’tiborsiz qolishining asosiy sababidir.
Ayni paytda O‘zbekistonda aksiya yoki obligatsiya sotib olish uchun xorijlik shaxsan mamlakatga kelishi va hisob raqami ochishi kerak. Bundan tashqari, korporativ qimmatli qog’ozlar va davlat obligatsiyalari turli depozitariylarda saqlanadi. Birinchi toifa Markaziy depozitariyda, ikkinchisi o’z tizimiga ega bo’lgan valyuta birjasida hisobga olinadi. Shu bilan birga, O‘zbekiston depozitariylarining hech biri Clearstream yoki Euroclear bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatmagan.
Yangi rejalarga qaraganda, O‘zbekistonda 2025-yil 1-yanvardan yagona depozitariy tizim joriy etiladi. Mamlakatning bosh banki — Markaziy bank qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshiradi (hozir bu bilan tijorat Milliy banki shug‘ullanadi), Markaziy bank esa Markaziy depozitariy uchun javobgar bo‘ladi (bu maqsadda unga davlat aksiyalari paketi o‘tkaziladi). 2024-yil iyul oyiga qadar nominal saqlovchi (Clearstream, Euroclear) va kastodian banklarning talabiga binoan davlat obligatsiyalari bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun Markaziy bankda milliy va xorijiy valyutada to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisob raqamlarini ochish choralari ko‘rilishi kerak. Mamlakatning bosh banki xorijiy sarmoyadorlarning ishonchini yanada oshirmoqda.
Mahalliy investorlarni ham rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan. Masalan, xodimlarning aktsiyalarga egalik qilish rejasini (ESOP) amalga oshirish. Qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun ishlatiladigan ish haqining bir qismi ESOP bilan daromad solig’idan ozod qilinadi. Miqdor oylik daromaddan oshmasligi kerak.
Shuningdek, fuqarolar eng kam ish haqining 100 baravarigacha bo‘lgan miqdorda daromad solig‘i to‘lashdan ozod qilingan holda shaxsiy investitsiya hisobvarag‘ini ochishlari mumkin bo‘ladi. Ammo bir shart bor – qimmatli qog’ozlar 12 oy ichida sotib olinishi kerak va bu muddat ichida mablag’lar olib tashlanmasligi kerak. Aks holda, siz soliq to’lashingiz kerak bo’ladi. Hozirda bozorda bunday imtiyozlar mavjud emas. Dividend solig’i bo’yicha imtiyozlar 2028 yilgacha uzaytirildi.
Yangi regulyator belgilangan muddatlarga rioya qilishda qat’iyroq bo’lishini va’da qilmoqda. «Agentlik tegishli boʻlimlar bilan birgalikda koʻrsatmalarning belgilangan muddatlarda qatʼiy va oʻz vaqtida bajarilishini taʼminlash choralarini koʻradi», dedi ILMA direktorining birinchi oʻrinbosari Vyacheslav Pak «Kursiv»ga. «Ta’kidlash joizki, bir qator hollarda ayrim hujjatlarni qabul qilish muddatlari idoralararo tasdiqlash tartib-qoidalarining bajarilishiga bog‘liq bo‘ladi».
Yangi g’oyalarni sinab ko’rish
Yana bir yangilik – tartibga soluvchi sandboxning joriy etilishi bo’lib, ushbu me’yor loyihasi ILMA tomonidan Markaziy bank bilan birgalikda dekabr oyiga qadar taqdim etilishi kerak.
Maxsus tartibga solish qumdoni rejimida xorijiy investorlar uchun imkoniyatlarni kengaytiruvchi mexanizmlarni sinovdan o‘tkazish rejalashtirilgan. Masalan, korporativ obligatsiyalarni muomalaga chiqarish hamda ular bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirishda narxlarni belgilash va to‘lovlarni xorijiy valyutada amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Hozircha faqat tartibga solish qumdoni doirasida chet ellik nominal saqlovchi (Euroclear yoki Clearstream) tushunchasi kiritiladi.
Bunday depozitariylar uchun asosiy to’siqlardan biri olib tashlanadi. Nominal saqlovchilar investitsiya hisobvaraqlarini ochganda, ular qonuniy ravishda ushbu qimmatli qog’ozlar yoki mablag’larning benefitsiarlari hisoblanishi shart emas. Aslida, ularning mijozlari hamma narsaga egalik qiladi. Bu soliq va boshqa huquqiy risklar nominal saqlovchiga tushmasligi uchun muhim nuqta.
Tartibga solish qumdonda sinovdan o’tgan mexanizmlar to’g’ridan-to’g’ri amal qiladigan yangi «Kapital bozori to’g’risida» gi qonunga kiritilishi mumkin. Qonun loyihasi 2024 yil iyuligacha paydo bo’lishi kerak.
«Kapital bozori toʻgʻrisidagi yangi qonun zarur, chunki investorlar uchun koʻplab toʻsiqlar tartibga solish qumdon muhitida olib tashlangan. Rejim qonun hujjatlari hali tayyor emasligi sababli joriy etilmoqda. Noaniqlikni oldini olish uchun tartibga solish qumdon rejimi joriy etildi», deb tushuntirdi «Toshkent» Respublika fond birjasi boshqaruvi raisi Georgiy Paresishvili.
Chet elliklar umumiy qonunchilik doirasida emas, balki tartibga solish qumdonda ishlash qulay bo’ladimi? Paresishvilining so‘zlariga ko‘ra, chet ellik sarmoyadorlar ushbu hujjatning respublikada qanchalik ijro etilishi haqida xulosa olish uchun advokatlarni yollaydi. Keyin esa salmoqli tarzda qo‘shimcha qiladi: «O‘zbekistonda prezident farmon va qarorlari ishlayotganini hammamiz bilamiz».
Investorning haqiqiy ko’rinishi
Prosperity Capital Management korporativ boshqaruv direktori Denis Spirin shunday tushuntiradi:
«Biz xorijiy kompaniyamiz va mintaqada portfel investitsiyalari bilan shug’ullanamiz. Mamlakatga koʻproq portfel investorlari kelishi uchun prezidentning 2-sentabrdagi qarorini amalga oshirish jarayonida hal qilinishi kerak boʻlgan bir qancha asosiy muammolarni koʻramiz. Hujjat moliya bozori infratuzilmasini takomillashtirish uchun juda yuqori sifatli asos yaratadi. Shu jumladan, xalqaro depozitariylar orqali tegishli to‘laqonli ko‘prikni yaratish va bozor likvidligini oshirishga yordam beradigan chora-tadbirlarni joriy etish nuqtai nazaridan».
Uning so’zlariga ko’ra, prezidentning qarori bozor rivojlanishining boshlang’ich nuqtasi bo’lish maqsadini amalga oshiradi. Endi hammasi amalga oshirishga bog’liq. Ammo ekspert yuqoridagilarning barchasini amalga oshirish ham investorlarning O‘zbekistonga kelishini kafolatlamasligidan ogohlantiradi. Minoritar aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish darajasini bir vaqtning o’zida oshirmasdan turib, global portfel investorlarini bozorga muvaffaqiyatli jalb qilish mumkin emas.
“Hatto qonunchilik darajasida ham, kompaniya amaliyoti darajasida ham korporativ boshqaruvni takomillashtirishsiz ilg‘or infratuzilma yaratilganidan keyin ham oz sonli investorlar keladi va ular aksiyalarni faqat jiddiy chegirmalarda sotib olishga tayyor bo‘ladi. Binobarin, prezident qarori ijrosi bilan bir qatorda bu borada ham izchil taraqqiyot zarur. Bu aniq qadamlar va aniq taqdimotni talab qiladi – «ilgari shunday edi, lekin hozir hamma narsa o’zgardi», shuningdek «nega endi avvalgidek bo’lmaydi». Oʻylaymanki, shundan soʻng Oʻzbekiston kapital bozori jahon moliyaviy pedestalidan munosib oʻrin egallaydi», – deydi Spirin.
Sarmoyadorlarga maslahat beruvchi KY&Partners huquqshunosi Salimjon Yusupov qaror qabul qilingandan keyin vaziyat tubdan o‘zgarishini kutish juda optimistik bo‘ladi, deb hisoblaydi.
«Oldinda qonun hujjatlarini qabul qilingan hujjatga muvofiqlashtirish, amaliyotga tatbiq etish va mexanizmlarini sinovdan o‘tkazish bo‘yicha ko‘plab ishlar turibdi. Tartibga solish qumdon doirasida dastlab ko‘p narsa amalga oshirilishini hisobga olib, xorijiy investorlar bilan ishonchni o‘rnatish zarur”, — dedi mutaxassis.
