Noyabr oyi oxirida «Freedom Finance» AJ KASEga Black Biotechnology LLP (BBT) ning uch yillik yashil obligatsiyalarini joylashtirdi – bu kompaniya Al Karal brendi ostida organik o’g’itlar va chorva mollari uchun ozuqa qo’shimchalarini ishlab chiqaradi. Emissiyaning umumiy hajmi 2 milliard tengeni tashkil etdi. BBT obligatsiyalari bo’yicha kupon foizlari yiliga ikki marta yillik 21,5% stavkada to’lanadi, bu butun uch yillik muomala davri uchun belgilanadi. Kupon stavkasi «Damu» tadbirkorlikni rivojlantirish jamg‘armasi AJ tomonidan yillik 15,5% miqdorida subsidiyalanadi, qolgan yillik 6% esa emitent tomonidan to‘lanadi. «Kursiv» Al Karal brendi asoschisi Asem Kenjebek bilan suhbatlashdi.
– Black Biotechnology obligatsiyalarini joylashtirish vaqtida talab darhol taklifdan oshib ketdi. Taklif 1 milliard tenge bo’lib, 1,5 milliardga arizalar topshirildi. Shunday natijani kutganmidingiz?
– Bu faqat Freedom Finance anderrayteri uchun maʼlumot boʻlib, u hajmning 75 foizini joylashtirgan, biroq bizda umumiy joylashtirish 2 milliard tengeni tashkil qilgan. Joylashtirishda Halyk Finance va BCC Invest ham ishtirok etdi. Biz Freedom bir milliard hajmni joylashtirishga kelishib oldik, ikkinchi qismi esa boshqa brokerlar tomonidan sotilishi kerak edi.
Natijada Freedom Finance birinchi bo‘lib obligatsiyalarni KASE savdosiga qo‘ydi va taklif qilingan milliard o‘rniga 1,5 milliard tengega takliflar kelib tushdi. Shundan so‘ng ular bizga emitent sifatida qo‘ng‘iroq qilib, hajmni qondira olamizmi, deb so‘rashdi. Albatta rozi bo’ldik. Natijada, biz birinchi kunning 75 foizini joylashtirdik.
– Qozog‘istonda birinchi yashil obligatsiyalar 2020 yilda joylashtirilgan. Ular qayta tiklanadigan energiya manbalarini moliyalashtirish bilan bog’liq edi va past energiya tariflari bilan bu investitsiya qilishning eng aniq usuli bo’lib tuyulmasa ham, obligatsiyalar yarim soat ichida sotildi. Sizningcha, bu talabning sababi nima va takrorlanishini kutish mumkinmi?
– Bizni hali siz keltirgan misol bilan solishtirib bo’lmaydi. Agar siz KASE veb-saytidagi yashil obligatsiyalar emitentlari ro’yxatiga qarasangiz, siz institutsional deb ataladigan, davlatga bog’langan yirik kompaniyalarni ko’rasiz. Klassik korporativ biznes haqida gapiradigan bo’lsak, menimcha, bizdan ikki hafta oldin Mang’ishloqdagi shamol stansiyalari bilan shug’ullanadigan bitta kompaniya yashil obligatsiyalarni joylashtirgan. Lekin negadir u juda yopiq edi. Katta ehtimol bilan ularning xaridorlari bor edi, lekin tafsilotlarini bilmayman. Biz ikkinchimiz. Bizning brokerlarimiz bozor real sektordan loyihalarni xohlaganini aytishadi. Chunki barcha joriy obligatsiyalar davlat yoki asosan mikromoliya tashkilotlari va qurilish. Shunday qilib, real sektor, hatto ishlab chiqarish, shuningdek, ESG elementi, shuningdek, biotexnologiya, shuningdek, o’z mahsulotlarini eksport qilish, loyihaga atigi uch yil bo’lsa ham – bu birinchi holat. Shuni ta’kidlashni istardimki, ESG obligatsiyalari orqali biznesni qo’llab-quvvatlash g’oyasi Olmaota shahrining amaldagi hokimi Erbolat Do’sayev tomonidan Milliy bank raisi sifatida ilgari surilgan. Hozir esa bu loyiha Olmaotada amalga oshirilmoqda va biz loyihada Olmaota Ijtimoiy tadbirkorlik korporatsiyasi (ITK) tomonidan qo‘llab-quvvatlandik, chunki bizning ishlab chiqarishimiz shu yerda joylashgan. Bu kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash borasidagi juda muhim qadamdir. Bundan tashqari, ITK bozorga tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda yangi imkoniyatlar namunasini ko‘rsatdi.
– Yashil obligatsiyalarga bo’lgan qiziqish birinchi navbatda yaxshi moliyaviy taklif bilan bog’liqmi? Ya’ni, natijaga milliy rivojlanish instituti tomonidan obligatsiyalar stavkasini subsidiyalash va asosiy qarzni to’lash uchun qo’shma kafolat mavjudligi ta’sir ko’rsatdimi?
– Menimcha, bizning holatimizda ijtimoiy omil muhim bo‘lib chiqdi, chunki obligatsiyalarni sotib olganlarning 50% dan ortig‘i jismoniy shaxslar edi. Bizning anderrayterlarimiz aytganidek, hammaga biotexnologiya haqida, bu ESG ekanligi, mamlakatimizda yashil kun tartibi paydo bo’lganligi hammaga yoqdi.
– Bir yil oldin KACE maxsus ESG konferensiyasini oʻtkazdi, unda, xususan, tegishli amaliyotlarni amalga oshirishdagi asosiy toʻsiqlar sanab oʻtilgan edi – institutsional muhitning yetarli emasligi, bilimning etishmasligi, tartibga solish mexanizmlari va yagona taksonomiyaning yoʻqligi, anʼanaviy energiyaga va tog’-kon sanoatiga eʼtibor, iqtisodiy rag’batlarning yo’qligi, zaif foiz emitentlari va boshqalar. Biznesingiz uchun qanday to’siqlar bor?
– Konferensiyani eslaysiz, men esa bundan ikki yil avval «Kursiv»ga mamlakatimizda biotexnologiyani qanday rivojlantirish mumkinligi haqida intervyu berganimni eslayman. Menimcha, biz kashshof edik va shunday bo’lib qolamiz. Bugungi kunda, albatta, bu birja uchun birinchi yashil obligatsiya emas, lekin bu kichik va o’rta biznes o’rtasidagi ikkinchi bitimdir. Biz anderrayterlar uchun ham, ITK uchun ham, Damu va birja uchun ham pilot loyihalardan biri edik. Biz ushbu investitsiya vositasi tom ma’noda bizda sinovdan o’tkazilayotganini tushundik. Biz omadlimiz, chunki bizning moliyaviy blokimiz kapital bozorlari vositalarini biladigan sobiq korporativ bankirlardan iborat. Har bir bosqichda, bitim ishtirokchilarining har biri bilan biz u yoki bu talab qaerdan kelib chiqishini tushundik – masalan, Qozog’iston Respublikasi Moliya bozorini tartibga solish va rivojlantirish agentligidan ruxsat olishda. Shuni ta’kidlash kerakki, kapital bozorlari bo’yicha ajoyib mutaxassislar bo’lgan White&Case advokatlari ham ESG yashil obligatsiyalari bo’yicha pilot loyihamizga qo’shildi. Yashil obligatsiyalarni chiqarish bo’yicha yangi tajriba har bir ishtirokchi uchun muhim edi. Biz uchun bu qiyin emas edi, shunchaki «Damu»dan davlat yordamini olish va emitent sifatida uch yil davomida tengeda past foiz stavkasiga ega bo’lish uchun o’tish kerak bo’lgan jarayon edi. Bu biznesni rivojlantirish uchun ajoyib sharoitlar ekanligini hamma tushunadi. Ushbu joylashuvdan so’ng menga biznesmenlardan ko’plab qo’ng’iroqlar keldi – ular bu vosita haqiqatan ham ishlaganmi yoki yo’qmi, chin dildan hayron bo’lishdi. O‘z tajribalari bilan o‘rtoqlashishni so‘ragan yirik ishbilarmonlar bilan uchrashish bo‘yicha ko‘plab iltimoslarim bor va bu yaxshi belgi, deb o‘ylayman. Xuddi shu Olmaotadagi ITK o’zining mintaqaviy ishbilarmonlarini qo’llab-quvvatlash uchun kafolat shaklida yangi mahsulotni ishlab chiqdi. Shuni ta’kidlashni istardimki, Olmaota ITK hamon Qozog’istondagi barcha ITKlar orasida etakchi bo’lib turibdi va endi ular bozorga bunday vositalar mavjudligini yana bir bor ko’rsatdi.
To’siqlarga kelsak, ha, bir necha yil davomida biz davlat byurokratiyasi va veterinariya xizmatlaridan g’ildiraklarimizda juda katta to’siqlarga duch keldik, ammo shu oy bizga Olmaota prokuraturasidan qo’ng’iroq qilishdi. Ularning xabar berishicha, davlat rahbari prokuratura organlariga investitsiya loyihalarini davlat tomonidan to‘siqlarga duchor bo‘lmasligini nazorat qilish bo‘yicha topshiriq bergan.
– Bu, ayniqsa, biotexnologiyaga tegishlimi?
– Yo’q, har qanday sarmoyaga tegishli. Bu mamlakatning sarmoyaviy muhiti masalasi. Investorlar ko’pincha davlat byurokratiyasi darajasidagi jarayonlarda qolib ketishadi. Bizda shunday vaziyat bor ediki, davlat idoralaridan biri bizni deyarli bir yil davomida Ostona va Olmaota o‘rtasida haydab yubordi, hech kim javobgarlikni o‘z zimmasiga olgisi kelmadi. Birinchi yig‘ilishda Olmali tumani prokurorlariga, kuratorlarimizga bu ishni aytdik. Darvoqe, uchrashuvga formada kelishdi, videoga olishdi, eng muhimi shundan so‘ng bir hafta ichida masalamiz hal bo‘ldi. Endi men barcha investorlarga aytamanki, bu davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangi ishchi vositasi. Hech bo’lmaganda Olmali tuman prokuraturasida, boshqa joylardan xabarim yo’q.
– Xo’sh, biotexnologiya va prokuratura yaxshi kombinatsiyadir. Aslida, ESG ning asosiy tamoyillaridan biri bu investitsion qarorlarni qabul qilishda moliyaviy bo’lmagan ko’rsatkichlarning roli, ya’ni mohiyatan etikaning iqtisodiyotga aralashuvidir. Bunday sharoitda investitsiyalarni yo’qotish xavfi doimo yuqori bo’ladi. Investorlar hali an’anaviy modellardan tashqari zarur bo’lgan barcha ma’lumotlarga ega emaslar va yashil obligatsiyalar ulardan biri. Oshkoralikni oshirish orqali bunga qarshi kurashyapsizmi?
– Mutlaqo to’g’ri. Shaffoflik korxonalarning ESGga o’tishidagi asosiy to’siqdir. Birjadagi har qanday masala apriori to’liq shaffoflikni talab qiladi. Ammo birjaning o’zi tomonidan qo’yiladigan qat’iy talablarga qo’shimcha ravishda, biz endi har yili korporativ, siz aytgandek, axloqiy me’yorlarga asoslangan ESG tekshiruvimizni tasdiqlashimiz kerak. Bu biz korporativ boshqaruvning bir qismi sifatida chiqargan va ularga rioya qilishimiz kerak bo’lgan juda ko’p hujjatlardir.
Masalan, biz atrof-muhitga zarar etkazadigan narsaga pul sarflay olmaymiz. Investor uchun bunday kompaniyalar bo’yicha qaror qabul qilish osonroq bo’ldi – chunki u endi nazorat har tomondan kelishini tushunadi. Masalan, bizni fond birjasi, ESG auditorlari, Olmaotadagi ITK, «Damu» va obligatsiya egasining vakili kuzatib boradi. Bizda allaqachon kamida beshta organ mavjud bo’lib, ular o’zlarining ichki standartlariga qarab (ba’zilari yiliga bir marta, ba’zilari olti oyda bir marta va ba’zilari oyda bir marta) talablarga rioya etilishini nazorat qiladi.
– Shaffoflik haqidagi savolni davom ettirib, siz olib borayotgan barqaror dehqonchilik haqida qisqacha gapirib bersangiz.
– Bu nafaqat barqaror qishloq xo‘jaligi, balki chorvachilik ham, biz butun qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanamiz ku. Mahsulotlarimiz toza organik moddalardir. Chorvachilik nuqtai nazaridan, biz go’sht yoki sut bo’lsin, mahsulot sifatini yaxshilaymiz: mahsuldorlikni oshiramiz, antibiotiklarni olib tashlaymiz va hayvonlarning sog’lig’ini saqlashga yordam beramiz. Bir so‘z bilan aytganda, biz barcha muhim jahon tendentsiyalari – millat salomatligi, oziq-ovqat xavfsizligi, organik rivojlanish va boshqalar bilan hamohangmiz. Dehqonchilik nuqtai nazaridan, bu yil biz mijozlarimiz bilan to‘qqizta viloyatda 20 ming gektar maydonda turli ekin turlari – poliz, paxta va sholi, g‘alla, soya va lavlagi bo‘yicha tajribalar o‘tkazdik. Tajribalarning 90% dan ortig’i hosildorlikning 10 dan 30% gacha o’sishini, shuningdek, sovuq yoki issiqlik bo’lsin, turli iqlim sharoitida stressga chidamliligini tasdiqladi. Yana bir muhim jihati, polizkorlarimiz hosilni o‘n kun oldin olishdi, bu esa boshqa narx. Eng muhimi, barcha toksimetrlar organik o‘g‘itimiz bilan yetishtirilgan tarvuz va qovunlar uchun normani ko‘rsatdi. Ya’ni, endi ular o’z mahsulotlarini organik sifatida sotishadi.
– ESG murakkab tushuncha bo’lib, yashil obligatsiyalardan tashqari, ijtimoiy obligatsiyalar ham mavjud. Agar ilgari yashil qimmatli qog’ozlar ustunlik qilgan bo’lsa, masalan, pandemiya davrida dunyoning e’tibori E dan S ga, ya’ni ijtimoiy obligatsiyalarga o’tdi. Sizningcha, ular qandaydir tarzda raqobatlashadimi?
– Menimcha, yo’q. Biz bemalol yashil obligatsiyalar emas, balki bir xil ijtimoiy aloqalar yo’lidan borishimiz mumkin – milliy sog’liqni saqlash, oziq-ovqat xavfsizligi va qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish. Ammo biz ijtimoiy emas, balki yashil rangni tanladik, chunki qisman dunyoda ajratilgan pullarning eng kuchli tendentsiyasi yashil puldir. Bu juda katta pul, xususan, kelishuvimizdan so’ng biz xalqaro yashil fondlardan so’rovlar oldik: sizga pul kerakmi? Bu kompaniyaning rivojlanish salohiyati va investitsiya strategiyasi nuqtai nazaridan muhim qadamdir. Axir, chet elliklar qanday ko’rinishga ega? Agar mahalliy investorlar, jumladan, birja ham sizga ishonsa, demak, xorijiy investorlar uchun bunday loyihalarni moliyalashtirish bo‘yicha qaror qabul qilish ancha oson bo‘ladi. Bu aynan helicopter view. Menimcha, mahalliy ishbilarmonlar ko’pincha bu variantni o’tkazib yuborishadi, ya’ni pulning arzonligidan tashqari, bunday obligatsiyalarni joylashtirishda siz kelajakka ham nazar tashlashingiz kerak. Bu tashqi investorlarni jalb qilish uchun katta afzallik bo’ladi.
– ESG – bu uzoq o’yin va shuni hisobga olish kerakki, bu sohani tanqid qilish tobora kuchayib bormoqda. BlackRock-dan o’sha Larri Fink, odatda, siyosiy spekulyatsiyalarning ko’pligi tufayli bu atamani ishlatishdan bosh tortdi. Qanday bo’lmasin, kelgusi yillarda Qozog’istonda yashil iqtisodiyot qanday rivojlanadi?
– Bir tomondan, bizda bioiqtisodiyotni rivojlantirish zarur bo‘lgan ulkan resurslarga ega qishloq xo‘jaligi mamlakati salohiyati mavjud. Boshqa tomondan, bizda tog’-kon sanoati korxonalari ko’p ekanligini unutmasligimiz kerak. E’tiborli tomoni shundaki, bu yil mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan yirik xorijiy neft kompaniyalaridan biri bizni o’zining qisqa ro’yxatiga kiritdi, chunki bizning o’g’itlarimiz tuproqdagi uglerod miqdorini oshiradi. Bunday korxonalarda ofset masalasi deb ataladigan ekologik talablar bor va ma’lum bo‘lishicha, bizning mahsulotlarimiz qishloq xo‘jaligi sohasini rivojlantirishdan tashqari, tog‘-kon sanoati korxonalariga uglerod oksidi bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishga yordam beradi.
– Siyosiy vaziyat, ya’ni Rossiya o’g’itlarini eksport qilishni taqiqlash, qandaydir tarzda biznesingizga ta’sir qildimi?
– Yo‘q, bu holat bizga hech qanday taalluqli emas, chunki sanksiyalar ro‘yxatida birinchi navbatda kimyoviy o‘g‘itlar hisobga olingan. Mahsulotlarimiz organik va bu bizga hech qanday aloqasi yo’q.
