Freedom Finance Global besh oydan buyon Markaziy Osiyo mamlakatlari: Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Tojikiston aholisining isteʼmolchilik ishonchini, inflyatsiya va devalvatsion kutilmalarini oʻrganadi. Tadqiqotni o’rganish muddati oshgani sayin – umumiy surat kengayib, turli ko‘rsatkichlar dinamikasi esa chuqurlashmoqda. Eslatib o’tamiz, Qozog‘istonda tadqiqot 15-oy davom etadi.
Noyabr oyida istemolga bo’lgan ishonchning turli yo‘nalishdagi harakati qayd etilmoqda. Ayrim mamlakatlarda rekordlar yangilanayotgan bo’lsa , boshqalarida, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, muayyan ko‘rsatkichlar ilk bora kamayib bormoqda. Ayrim davlatlardagi inflyatsiya taxminlari butun Markaziy Osiyo mintaqasidagi rasmiy inflyatsiyaning umumiy kartinasidan chiqib ketayotgan dinamikani ko‘rsatmoqda. Bu mavzu, agar mazkur tendensiya davom etsa, quyidagi tadqiqot to‘lqinlarida asosiy bo‘lishi mumkin.
Eslatib o‘tamiz, Qozog‘iston va O‘zbekistonda tahlilchilar har oyda 3600, Qirg‘izistonda 1600, Tojikistonda aholi hajmiga mos 1200 ta anketa to’playdi. Tadqiqotlar dunyoning ko‘plab mamlakatlarida iste’molchilik ishonch indekslarini olish uchun foydalaniladigan va «United Research Technologies Group» tadqiqot kompaniyasi tomonidan mahalliy vazifalarga moslashtirilgan metodologiyaga asoslanadi. Ma’lumotlarni yig‘ish usuli esa telefon so‘rovi orqali amala oshiriladi. So‘rovnoma mahalliylashtiriladi, ya’ni tadqiqot respondentlarning ona tilida o‘tkaziladi.
Qozogʻiston
Qozog‘istonliklarning iste’mol ishonch indeksi (CCI) noyabr oyida tadqiqot tarixida rekord 108,2 punktga yetib, ketma ket ikkinchi oy o‘sishini ko‘rsatdi. Bir yil avval CCI indeksi atigi 101,7 punktni tashkil qilgan edi. Oylik o‘sishni barcha besh subindekslar ko‘rsatdi, ulardan yakuniy natija hisoblanadi. Ammo joriy holatni baholash bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar eng katta o‘sishni qayd etdi. Qozog‘istonliklar noyabr oyida keyingi 12 oyda mamlakat iqtisodiyotida va shaxsiy moddiy holatda bo‘lgan o‘zgarishlarni yaxshi baholay boshladilar.
Optimizm o’sishda davom etmoqda
Qozog’iston iqtisodida ijobiy o’sishning davom etishi
Iqtisodiyotning joriy holatini baholash subindeksi 8,9 punktga o‘sib, 85,4 punktga yetdi, bu tadqiqotlar tarixida rekord ko‘rsatkichdir. O‘tgan yili ham shu ko‘rsatkich 80,4 punktni tashkil etgan edi. Qozog‘istonlilarning qariyb 23 foizi o‘tgan yilda iqtisodiyot yaxshilanganini e’tirof etishdi. Bu oktyabr oyi natijasidan 18%ga ko‘p. Shuningdek, salbiy javoblar ulushi sezilarli darajada kamaydi: 44,7% dan 39% gacha. Qozog‘istonlik respondentlar o‘rtasida optimizm tendensiyasi saqlanmoqda, ularning 33 foizi mamlakat iqtisodiyotining o‘tgan yilda yaxshilanganini sezishdi. Ammo shu yerda rusiyzabon aholining faqat 15 foizigina bu fikrni ma’qulladi.
Yoshlar bo‘yicha 29 yoshgacha bo‘lgan yoshlar natijalarning keng yaxshilanishini, shuningdek, an’anaviy ravishda ijobiy javoblarning eng yuqori ko‘rsatkichlarini namoyon qildi. Bunday javoblar ulushi oktyabr oyida 21% bo‘lsa, noyabr oyida 33% gacha oshdi. Shuningdek, katta avlodlar o‘rtasida 65 yoshdan ijobiy yaxshilanishini ta’kidlovchilar 21% ni, oktyabr oyida esa 14% ga qarshi bo‘ldi. 45-59 yoshdagi yosh kesimini alohida ajratamiz: ijobiy javoblar ulushi 17% dan 15% gacha kamaydi.
Mintaqaviy bo‘yicha eng yaxshi natija Qizil O’rda viloyatida ko‘rsatilib, 36% aholi iqtisodiyotda ijobiy o‘zgarishlarni qayd etmoqda. Shuningdek, faqat Turkiston va Jettisu viloyatlarida ijobiy salbiyat ustunlik qilmoqda. Iqtisodiyotning joriy holati masalasida eng ko‘p pessimistlarni G‘arbiy Qozog‘iston va Qarag’anda viloyatlarida ko‘rish mumkin. Har ikki hududda salbiy javoblar ulushi 51% ga yetdi. Qarag’anda viloyati yanada reytingning eng oxirida bo‘ldi.
Ko’plab qozog’istonliklar moliyaviy ahvoli yaxshilanganini sezishmoqda
So’nggi 12 oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarni haqiqiy baholash subindeksi 6,1 punktga oshdi. So‘rovda qatnashgan mamlakat aholisining 37,9 foizi o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilangan deb hisoblaydi. Oktyabr oyida ularning 33,5 foiz edi. Bu yerda, an’anaga ko’ra, qozoqzabon respondentlar ko’proq optimistik natijalarni ko’rsatdi. Ularning 49% shaxsiy farovonlik yaxshilanganini qayd etgan bo‘lsa, rusiyzabonlar orasida bu ko’rsatkich atigi 30% tashkil etgan. Bu masalada yosh guruhlar an’anaviy tarzda o’zlarini tutishdi: yosh oshgani sayin kamroq ijobiy xatti-harakatlar kuzatildi. Yoshlarning 59% ijobiy javoblarni tanladi, keksa avlod orasida esa 25%ni tashkil etdi.
Yana bir bor Qizil o‘rda viloyati yetakchilik qildi, bu yerda aholining 56% o‘tgan yil davomida shaxsiy farovonlikdagi o‘zgarishlarni ijobiy baholadi. Oktabr oyining yetakchisi Mang‘istau 41% natija bilan ikkinchi o’rinni egalladi. Mintaqaviy reytingda oxirgi oʻrin Shimoliy Qozogʻiston viloyati boʻlib, u yerda ijobiy javoblar ulushi atigi 23%ga yetdi. Mintaqa yana oxirgi o‘rinni egalladi, ammo shunga qaramay, ko’rsatkichning yaxshilanganini qayd etamiz, chunki oktabr oyida u 21% ni tashkil etdi.
Yirik xaridlar uchun sharoitlar barqaror yaxshilanmoqda
Yirik xaridlar uchun qulay sharoitlarning qulayliklari subindeksi sezilarli o‘sishni ko‘rsatdi. U to‘rtta punktga o‘sib, barcha 15-oy davomida rekord natija 74,3 punktga erishganiga qaramay salbiy javoblar ijobiylaridan ustuvorligini ko‘rsatmoqda. Qozog‘istonlilarning 32,8% ayni darajada yirik xaridlar uchun qulay vaqt deb hisoblaydi. Qayd etamizki, oktabr oyida ham shu ko‘rsatkich 30,1% ga teng bo‘lgan. Shuningdek, 61,5% dan 60,1% gacha bo‘lgan salbiy javoblar bo‘yicha kichik yaxshilanishni ko‘rish mumkin. Qozoqzabon va rusiyzabonlar o‘rtasidagi farq oktabrdagi kabi boshqa masalalarga nisbatan kam bo‘ldi. Ijobiy javoblar ulushi 39% ga, rusiyzabonlar orasida 28% ga yetdi. Yoshga oid guruhlar, shuningdek, yosh oshishi bilan birga, kutilayotgan to‘g‘ri korrelyatsiyani ko‘rsatmoqda. Yoshlarning 45% ijobiy javob bergan bo‘lsa, katta yoshdagilar 24%ni tashkil etadi.
Mintaqaviy esa Qizil o’rda viloyati yanada yaxshi bo‘ldi, bu yerda aholining 47% ijobiy javob berdi. So‘nggi natija G‘arbiy Qozog‘iston viloyatida qayd etilgan bo‘lib, insonlarning 25% hozirgi kunda yirik xaridlar uchun qulay vaqt deb hisoblagan. O‘tgan oyda bunday fikrdagilar 38% edi. Shuningdek, 25% – bu oktabr autsayderlari ko‘rsatkichidan 20% ziyod.
Inflyatsiya kutilmalari maksimumlarni yangilaydi
Qozog‘istonda inflyatsiya hisob-kitoblariga ko‘ra, aksincha, pasaygan. Rezidentlarning 47,7% (oktabrda 48,8%) noyabr oyida narxlarning kuchli o‘sishini qayd etdi. Biroq, bir yillik gorizontda narxlarning sezilarli o’sishini e’tirof etganlarning ulushi ketma-ket oltinchi oyda pasaymoqda: 60,2% dan 59,2% gacha. Eslatib o‘tamiz, yillik inflyatsiya noyabr oyida mart oyida boshlangan sekinlashuvni davom ettirdi va hozirda 10,3%ni tashkil etmoqda.
Qozog‘istonlilarning ayrim tovar va xizmatlari orasida go‘sht va parrandaga, non va non mahsulotlariga, shuningdek, sut va sut mahsulotlar bahosining oshayotganligi qiziqtirmoqda. Ushbu mahsulotlar bo‘yicha qozog‘istonliklarning 32-35% noyabr oyida narxlarning kuchli o‘sishini sezishdo, ammo bu esa oktabr natijalaridan qariyb 3 punktga past. Eslatib o‘tamiz, un pozitsiyani tushirib endilikda beshinchi o‘rinni egalladi hamda o’z o’rnini sabzavot va meva-sabzavotlarga bers. O‘tgan oyga nisbatan 3,2 p.p. kam aholi so‘rovda unni qayd etdi. Umuman, 44 ta tovar va xizmatdan faqat 12 tasi aholining narxlarning kuchli o‘sishiga oid xavotirini oshirishi mumkin. Benzin ulushi (9,3% dan 8,7% gacha) va uy-joy xizmatlari ulushi (9,6% dan 8,4% gacha) kamayishda davom etmoqda.
Devalvatsiyaga oid taxminlarning kichik o‘sishi
Qozog‘istonlilarning devalvatsion taxminlari noyabr oyida bir necha o‘sib, sentabr oyida qayd etilgan maksimumlarga yaqinlashdi. Bu noyabr oyida tengening 2% ga mustahkamlanishiga qaramasdan ro’y berdi. Qozog‘istonlilarning 55,4% dollarga nisbatan (53,9% – oktabr oyida), 36,1% (34,4% – oktabr oyida) bir oydan so‘ng zaiflashishini taxmin qilishmoqda.
Kredit ishonch indeksi 1,3 punktga o‘sib, o‘tgan to‘rt oy darajasida qolmoqda. Hozirgi kunda kredit olish uchun yaxshi vaqt, deb hisoblanayotgan qozog‘istonliklar ulushi 14,8%dan 16,6%ga oshdi. Bunda depozit ishonch darajasi 35,5%dan 34,1%cha kamaydi. Joriy vaziyatda aynan shuncha qozog‘istonliklar bank depozitlarini tasdiqlaydi.
Tinchlik darajasi iste’molchilar ishonch indeksi kabi sezilarli darajada oshdi. Qozog‘istonliklarning 57,3% i ta’kidlaganidek, hozirgi kunda xavfsiz vaqt (56,3% – oktabr oyiga qaraganda). Shu bilan birga, ular o‘rtasida hozirgi kunda osoyishta vaqt ekanini aniq javob bergan odamlar ulushi sezilarli darajada oshdi. Ishsizlikning o‘sishi bo‘yicha kutilgan taxminlarni so‘nggi olti oy uchun 40,3% darajasi saqlanib qolmoqda. Shuningdek, ishning yo‘qligi to‘g‘risidagi xavotirlar may oyidan boshlab minimal darajaga yetdi. Bir yil avval shunday ko‘rsatkich 38,3% ni tashkil yetgan edi, ya’ni qozog‘istonlilarning ishsizlik o‘sishi bo‘yicha xavflari ushbu davrda kuchaygan.
O’zbekiston
O‘zbekiston fuqarolarining iste’molchilar ishonchi indeksi noyabr oyida mamlakatda o‘tkazilgan besh oylik tadqiqotlar davomida birinchi marta pasaydi va 132,3 ballni tashkil etdi, shunga qaramay, bu Markaziy Osiyo mintaqasidagi ikkinchi eng yaxshi natijadir. Bu safar indeksning barcha tarkibiy qismlarida pasayish kuzatildi, biroq eng kuchli pasayish shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o‘zgarishlarni baholash masalasida kuzatildi, uning subindeksi 4,4 punktga pasaydi. Bundan tashqari, aholining kelgusi 12-oylik iqtisodiyot istiqbollari bo’yicha ham, uning hozirgi holatini baholashda ham kutayotganlari sezilarli darajada kamaydi.
O‘zbekiston fuqarolarining shaxsiy ahvoli yomonlashdi
Shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlar subindeksi 129,7 punktga tushdi. Agar oktabr oyida ushbu komponentda yaxshilanishni qayd etganlar ulushi 61,9% tashkil etgan bo‘lsa, noyabr oyida bu ko‘rsatkich 57,3%ga tushdi. Yosh bo‘yicha, yoshlar hali ham bu masalada eng ijobiysi bo‘lib, katta avlod bilan farq yana qisqardi. Yoshlarning 63,8% o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etgan bo‘lsa, keksa avlod vakillari orasida bu ko‘rsatkich atigi 48,4% tashkil etgan.
Hududlar boʻyicha Fargʻona viloyati yetakchi boʻlib qolmoqda, bu yerda aholining 64% moliyaviy ahvoli yaxshilanganini aytishgan, bir oy oldin bu yerda natija 10%ga past boʻlgan edi. Bu oy davomida Toshkent vakili bo‘lgan autsayder mintaqa ham o‘zgarmadi. U yerda optimistlarning ulushi bor-yo‘g‘i 46%ni tashkil etadi, shunga qaramay, bu oktabr oyidagi 49%dan unchalik past emas.
Shuni ham ta’kidlaymizki, daromad darajasi bo‘yicha taqsimot yana bu masalada kutilgan natijani ko’rsatadi. Eng boylar orasida 80% odamlar o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etgan bo‘lsa, eng kambag‘allar orasida faqat 34% bu haqida xabar beradi.
Iqtisodiy ishonchning biroz pasayishi
12 oylik ufqda iqtisodiy istiqbollar bo’yicha taxminlar subindeks 161,4 dan 158,8 punktgacha pasaydi va ikkinchi eng kamaygan komponent bo‘ldi. Agar oktyabr oyida aholining 70% iqtisodiyotning yaxshilanishini kutgan bo‘lsa, noyabr oyida bunday odamlarning ulushi 68%’ga tushdi. Qizig‘i shundaki, yosh bo’yicha javoblar bilan bog‘liqlik iqtisodga oid savollarda noodatiy bo‘lib qolmoqda. Yoshlar eng pessimistik, keksa avlod esa eng optimist bo‘lib chiqdi. Shuni ta’kidlash kerakki, farq unchalik muhim emas va barcha yosh guruhlari odatda salbiy javoblarga qaraganda ko’proq ijobiy javob berishadi. Yoshlarning 65% O‘zbekiston iqtisodiyoti bir yil ichida yaxshilanishini kutmoqda, keksa avlod vakillari orasida esa 71%. Mintaqaviy sharoitda Farg‘ona viloyati yana eng yuqori o‘rinni egalladi, bunda 78% aholi iqtisodiyotning yaxshilanishini kutmoqda. Toshkent shahri yana 56,5%, ya’ni 0,7% natija bilan reytingning eng quyi pog‘onasidan joy oldi. Bu esa oktabr oyidagi natijadan kamroq, shahar ham oxirgi o‘rinni egallagan.
Eng katta pasayishni ko‘rsatgan uchinchi komponent iqtisodiy vaziyatni joriy baholash subindeksidir. Oy davomida O‘zbekiston iqtisodida o‘tgan yil davomida yaxshilanish kuzatildi, deb hisoblaydiganlar ulushi 60%’dan 57%’ga kamaydi. Yosh guruhlari korrelyatsiyasi yana teskari edi. Keksa avlod vakillarining 62% so‘nggi 12 oy ichida iqtisodiy vaziyat yaxshilanganini sezgan bo‘lsa, yoshlar orasida bu ko‘rsatkich 52%’ni tashkil etdi. E’tibor bering, bu guruhlar orasidagi farq 2% punktga kamaydi.
Namangan viloyati 67% ijobiy javoblar ulushi bilan yetakchi boʻldi, biroq shunga oʻxshash natijalarni koʻrsatgan boshqa viloyatlar guruhidan farq unchalik katta emas edi. Lekin Toshkent bu yerda ham autsayder bo‘lib chiqdi, atigi 37% ijobiy javob to‘pladi.
Rasmiy inflyatsiya bilan birga inflyatsiya kayfiyati pasaydi
O‘zbekistonda inflyatsiya hisob-kitoblari sentabrdagi keskin o‘sishdan so‘ng noyabr oyida ketma-ket ikkinchi oyda pasayishda davom etdi. O‘tgan oyda narxlarning juda kuchli o‘sishini qayd etgan respondentlarning ulushi noyabr oyida 33,2%dan 29%ga kamaydi, ammo bu ko‘rsatkich hali ham iyul va avgust oylariga nisbatan 4-5% punktga yuqori. O‘tgan yil davomida narxlar avvalgidan tezroq o‘sib bormoqda, deb hisoblaydiganlar ulushi ham biroz kamaydi: 49,8%dan 47% gacha. Rasmiy ravishda, oylik inflyatsiya noyabr oyida 1%dan 1,13% gacha tezlashdi, shunga qaramay, bu kamida oxirgi 7-yildagi eng past noyabr ko‘rsatkichidir. Shunday qilib, yillik inflyatsiya 9%dan 8,76%cha kamaydi, bu esa Freedom Finance Global tadqiqotiga ko‘ra, rezidentlarning javoblari bilan bog‘liq. Yakka tartibdagi oziq-ovqat mahsulotlari orasida ketma-ket uchinchi oyda go‘sht, parranda go‘shti va un yetakchilik qildi. Shunga qaramay, un narxining kuchli o’sishini sezgan odamlarda sezilarli pasayish kuzatilishi mumkin: 52,4%dan 37,6% gacha. Ammo go‘sht va parranda go‘shti uchun pasayish unchalik katta emas va hali ham O‘zbekiston fuqarolarining yarmidan ko‘pi bu variantni tanlaydi. O‘simlik yog‘i 27% natija bilan hali ham birinchi uchlikda. Biroq, bu besh oylik tadqiqot davomidagi eng past ko‘rsatkichdir. Rasmiy statistika un narxining pasayishini ko‘rsatmoqda. Agar oktabr oyida narx 1,6% m/m ga tushgan bo‘lsa, noyabr oyida pasayish yana 0,8% m/m ni tashkil etdi. Va shunga qaramay, sentabr oyida 15%ga oshganidan so‘ng, bu pasayish ko‘rsatkichlarini aholi fikrini o‘zgartirish uchun yetarli kompensatsiya deb atash qiyin. Mol go‘shti va qo‘zichoq narxi taxminan bir xil darajada saqlanib qoldi, kungaboqar yog‘i narxi esa 0,5% ga kamaydi.
Bularning barchasi bilan inflyatsiya kutilmalari umumiy yuqori nishab bilan ko‘p yo‘nalishli harakatni ko‘rsatadi. Agar 12-oy ichida juda kuchli narx o’sishini kutayotganlarning ulushi 27,2% dan 26,8% gacha bir oz pasaygan bo‘lsa, xuddi shu ko‘rsatkich, lekin bir oylik ufq bilan 19,6% dan 24,2% gacha keskin oshdi. Ma’lum bo‘lishicha, yaqin oyda narxlarning kuchli oshishini kutayotgan O‘zbekiston fuqarolari ulushi ketma-ket uchinchi oy ortib bormoqda. Biroq, shu bilan birga, kelgusi yil uchun narxlarning o‘sishi O‘zbekistonda devalvatsiya taxminlari yana kuchaydi.
Noyabr oyida O‘zbekiston rezidentlarining devalvatsiya taxminlari keskin oshdi. Yil davomida so‘mning dollarga nisbatan zaiflashishi nuqtai nazaridan oktabr oyidagi rekord darajadagi pasayishdan keyin keskin o‘sishni kuzatish mumkin. Aholining 65,8% so‘m kursining yil davomida zaiflashishini (oktabrda 60,8%) kutmoqda, oy davomida zaiflashuvni kutayotganlar ulushi esa biroz oshib, 48,9%ni tashkil etdi. Xuddi shunday pessimistlar soni to‘rtinchi oydan beri kamayib bormoqda.
O‘zbekistonda devalvatsiya kutilmalari yana kuchaydi
Biroq, shuni ta’kidlash joizki, noyabr oyida so’m taxminan 0,5% ga zaiflashdi, biz buni oldingi ikki oyda ham kuzatdik. Shunisi qiziqki, dekabr oyining birinchi yarmida mamlakat milliy valyutasi allaqachon 0,65%ga pasayib, yangi yuqori ko‘rsatkichlarga yetib bordi, bu esa, ehtimol, aholining umidlari amalga oshishidan dalolat beradi. Oʻzbekiston fuqarolarining devalvatsiyaga boʻlgan taxminlari Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlariga nisbatan eng yuqori boʻlib qolmoqda.
Noyabr oyida kredit ishonchi to’rt oy ichida birinchi marta pasayish harakatini ko‘rsatdi. Hozir kredit olish uchun qulay vaqt, deganlar soni oktabr oyida 33,8 foizdan noyabrda 31,6%ga tushdi. Noyabr oyida depozit indeksi ham biroz pasaydi: 58,5 dan 57,7 ballgacha. O‘zbekiston fuqarolarining 39,5% (oktabrda 41,3%) hozir omonat uchun qulay vaqt, deb hisoblaydi. Ishonch indeksi iste’molchilarning umumiy ishonchi bilan birga tushdi. Agar oktabr oyida aholining 80,8% hozir u yoki bu ma’noda to’g’ri vaqt ekanligini aytgan bo’lsa, noyabr oyida bunday javoblar ulushi 78,2%ga tushib ketdi. Biroq, shu bilan birga, yil davomida ishsizlikning o’sishini kutayotganlarning ulush 44.2%dan oktabr oyida 41.1%ga pasaydi.
Qirg‘iziston
Qirg‘izistonda iste’molchilar ishonch indeksi noyabr oyida 131,8 punktni tashkil etib, oktabrga nisbatan 2,6 punktga o‘sdi va to‘rtinchi oy ketma-ket o‘sishni ko‘rsatdi. Mavjud shaxsiy moliyaviy vaziyatni baholashdan tashqari, beshta subindeksdan to’rttasi o’sishni ko’rsatdi. Mamlakatning iqtisodiy istiqbollarini baholash va kutish ko’rsatkichlari eng ko’p o’sdi. Iqtisodiy baholash pastki indeksi 5,6 punktga, kutilishlar pastki indeksi esa 4,8 ballga oshdi.
Milliy iqtisodiyotga ishonch ortib bormoqda
Noyabr oyida qirg‘izistonliklarning 60,4% so‘nggi 12 oy ichida iqtisodiy ahvol yaxshilanganini ta’kidlagan, biroq bir oy oldin bunday odamlar ulushi atigi 56%ga yetgan. Biz faqat Qirg’izistonda kuzatilgan yosh bo’yicha tendentsiya davom etayotganini qayd etamiz. Biz 30 yosh – 44 yosh guruhi haqida gapiramiz, bu yana deyarli barcha savollarda eng yomon natijalarni ko‘rsatdi.
Keksa avlod vakillari iqtisodiy o‘zgarishlarni eng ijobiy baholadi – 67%. Shu bilan birga, 30 yoshdan 44 yoshgacha bo’lgan guruhda bunday odamlarning 57 foizi bor edi, bu esa oktyabr oyidagi 48 foiz ko’rsatkichdan sezilarli darajada yuqori. Bu borada eng yaxshi mintaqa Jalolobod viloyati bo‘lib, u yerda aholining 73 foizi iqtisodiyotning yaxshilanganini qayd etgan. Biroq oktyabr oyi yetakchisi Botken viloyati ham 71% natija bilan ulardan qolishmadi. Bu safar autsayder Bishkek shahri bo‘ldi, u yerda aholining atigi 44 foizi ijobiy javob berdi. Poytaxt oktyabr oyida oxirgi o’rinni egallagan Chuy viloyatidan biroz ortda qolgan bo’lsa ham.
Kelgusi 12 oy ichida iqtisodiy istiqbollarni taxmin qilish mumkinligi haqida so‘ralganda, aholining 65,3% ijobiy javob berdi, bu oktabr oyidagi 60,8% ko‘rsatkichidan sezilarli darajada yuqori. Bu safar yosh guruhlari bir-biriga juda o‘xshash natijalarni ko’rsatdi, biroq 65 va undan katta yoshdagi eng keksa guruh rasmiy yetakchi bo‘lib qolmoqda. Katta yoshdagilarning 68% ijobiy javob bergan bo‘lsa, yoshlar orasida bu ko’rsatkich 62%ni tashkil etdi. Mintaqaviy bo‘yicha O‘sh viloyati 74% ijobiy javoblar natijasida eng yaxshi bo‘ldi. Yuqorida tilga olingan Jalolobod viloyati ham 71%lik ko‘rsatkich bilan biroz orqada qoldi. Oxirgi oʻrin Norin viloyati boʻlib, u yerda aholining atigi 47% Qirgʻizistonning iqtisodiy istiqboliga ijobiy deb hisoblaydi.
Katta xaridlar uchun sharoitlar yaxshilanmoqda
Yana bir sezilarli o’sayotgan subindeks «katta xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarni baholash» bo‘lib, u 2,2 punktga ko‘tarilib, 94,6 punktga yetdi, bu besh oylik tadqiqotlar uchun yangi rekorddir. Qirg‘izistonliklarning 39,1% hozirda yirik xaridlar uchun qulay sharoitlar yaratilgan deb hisoblaydi. Oktabr oyida bunday odamlarning ulushi 37,6% tashkil etdi. Salbiy javoblar ulushi ham sezilarli darajada kamaydi: 45,7 dan 43,2% gacha. Va bu yerda 30 yosh – 44 yosh guruhi zaif natija ko‘rsatdi. Ularning 38% ijobiy javob berdi, bu oktabr oyidagi 32%ko’rsatkichdan yuqori. Shunisi qiziqki, eng keksa avlod eng yuqori bo’lib chiqdi, 42% katta xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarni ko‘rsatadi, garchi oktabr oyida etakchilar yoshlar bo’lgan. Mintaqaviy hisobda Jalolobod viloyati yana 47% optimistlar ulushi bilan yetakchi bo‘ldi. Ketma-ket ikkinchi oydagi eng yomon natijani Talas viloyati ko‘rsatdi, u yerda aholining atigi 34% ijobiy javob berdi, bu oktabr oyidagi 28% ko‘rsatkichdan sezilarli darajada yaxshi. Daromad nuqtai nazaridan, yuqoridagi uchta savolning barchasi uchun kutilmagan hodisalar topilmadi: daromad qanchalik yuqori bo‘lsa, ijobiy javoblarning ulushi shunchalik yuqori bo‘ladi. Inflyatsiya kutilmalari mintaqada eng past darajada qolmoqda.
Qirg‘izistonliklarning inflyatsiya hisob-kitoblari pasayishda davom etdi, biroq bir oy ichida. Agar oktabr oyida aholining 34,8% o‘tgan oyda narxlar sezilarli darajada oshganiga ishongan bo‘lsa, hozir bu raqam 31,8%ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich ketma-ket to‘rtinchi oy pasaygan va bu tadqiqotlar tarixidagi eng past ko‘rsatkichdir. Boshqa tomondan, ko‘pchilik noyabr oyida o‘tgan yil davomida kuchli o‘sishni his qildi. Oktabr oyida ularning 58,9% bo’lgan bo‘lsa, noyabr oyida bu ulush 61,6%ga oshdi.
Inflyatsiya kutilmalari mintaqada eng past darajada qolmoqda
Inflyatsiya kutilmalari ham turli vaqt oralig’ida aralash natijalarni ko‘rsatdi. Biroq, ular hali ham Markaziy Osiyo mintaqasidagi eng past ko’rsatkich bo’lib qolmoqda. Kelgusi oyda kuchli narx o’sishiga umidlar biroz oshdi. Aholining 9,2 foizi buni kutmoqda, oktyabr oyida esa bu ko’rsatkich 8 foizni tashkil etdi. Bir yil davomida qirg‘izistonliklarning 11,8 foizi narxlarning kuchli o‘sishini kutmoqda, bu yangi rekord darajada past va oktyabr oyidagi qiymatdan 0,7 foiz punktga past. Mamlakatdagi rasmiy inflyatsiya noyabr oyida ketma-ket ikkinchi oy pasayishda davom etdi. Bu safar sekinlashuv ancha keskin bo‘ldi: yillik hisobda 9,2 dan 8,1% gacha. Bunday past inflyatsiya darajasi oxirgi marta 2020-yil oktabr oyida qayd etilgan edi.
Qizig‘i shundaki, agar alohida tovarlarni hisobga oladigan bo‘lsak, un Qirg‘iziston aholisi orasida eng qimmat tovarlar orasida birinchi o‘rinni egallab turibdi, bu endi Qozog‘iston va O‘zbekistonda kuzatilmaydi. Biroq, bu safar ham un narxi sezilarli darajada oshganini qayd etgan respondentlarning ulushi 67,6%dan 61,7%ga kamaygan. Shuningdek, yetakchilar orasida o‘simlik yog‘i (48,7%), shakar va tuz (33,8%), sabzavot va mevalar (32,5%) bo‘lib turibdi. Eng ko‘p odamlar narxi oshishi kuzatilgan 4 ta eng yaxshi oziq-ovqat mahsulotlari ro‘yxati ketma-ket uchinchi oydan beri o‘zgarmadi.
Biroq, rasmiy statistik ma’lumotlarga ko’ra, noyabr oyida un narxining pasayishini ko’rishingiz mumkin. Premium bug‘doy uni 0,9%ga, birinchi navli un esa 1,7%ga arzonlashdi. Yog‘lar va yog‘lar jami 0,4% m/m Qirg‘izistonda devalvatsiya kutilmalarining pasayishi.
Qirg’izistonda devalvatsiya kutilmalarining pasayishi
Qirg‘iz so‘mi noyabr oyida iyun oyidan beri birinchi marta mustahkamlandi, garchi mustahkamlanish darajasi kichik bo’lsa va atigi 0,2% ni tashkil etgan bo’lsa ham. Shu fonda Qirg‘iziston aholisining devalvatsiya kutilmalari kamaydi. Agar oktabr oyida aholining 34,8% so‘mning bir yil ichida zaiflashishini kutgan bo‘lsa, noyabr oyida bu ko‘rsatkich 30,3 foizga yetdi. Bir oylik ufqda dollarning o’sishi masalasida pessimistlarning ulushi ham sezilarli darajada kamaydi: 22,9 dan 18,2% gacha. Biroq, bu raqamlar hali ham iyul-avgust oylarida kuzatilganimizdan yuqori./m ga arzonlashdi, lekin meva va sabzavotlar, aksincha, 2,5% m/m ga qimmatlashdi. Aholining kreditga bo’lgan ishonchi barqarorligicha qolmoqda. Oy davomida joriy vaziyat kredit olish uchun qulay, deb hisoblovchilar ulushi 23%dan 22%ga qisqardi, bu besh oylik o’rtacha ko’rsatkichga yaqin. Qirg‘izistonliklarning omonatga bo‘lgan ishonchi biroz oshdi: ijobiy javoblar ulushi oktyabrdagi 31,9%dan noyabrda 32,8%cha oshdi.
Osoyishtalik indeksi ketma-ket to‘rtinchi oy o‘sishda davom etmoqda: aholining 63,8% hozir sokin vaqt deb hisoblasa, atigi 26,9% xavotirda. O‘tgan oyda bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 62 va 28,1% tashkil etdi. Rezidentlarning ishsizlikning o‘sishini kutishlari ketma-ket ikkinchi oy pasaydi: 34 dan 31,3% gacha, bu tadqiqot davomidagi eng past ko‘rsatkichdir.
Tojikiston
Tojikistonda iste’molchilar ishonchi indeksi noyabr oyida 151,1 punktga yetdi, bu indeksda oylik o‘zgarishlarning deyarli yo‘qligidan dalolat beradi. Ammo, baribir bu ko‘rsatkich ko‘rib chiqilayotgan Markaziy Osiyoning to‘rtta davlati orasida eng yuqori bo‘lib qolmoqda. Katta xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarning pastki indeksi eng ko‘p oshdi, ammo biz shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarni baholash va kutishlarning sezilarli darajada pasayishini qayd etamiz.
Katta xaridlar uchun sharoitlar yanada qulayroq bo‘ldi
Yirik xaridlar uchun qulay shart-sharoitlar subindeksi noyabr oyida o‘sishda davom etdi va 101,3 punktga (oktabrda 98,7 ball) yetdi. Bu Markaziy Osiyo mamlakatlari tadqiqoti tarixidagi birinchi ijobiy ko‘rsatkich bo‘ldi. Ya’ni, ijobiy javoblar ulushi respondentlarning salbiy javoblari ulushidan yuqori bo‘lib chiqdi. Tojikiston aholisining 49,7% hozir u yoki bu tarzda yirik xaridlar va xarajatlar uchun qulay vaqt ekanligini ta’kidlamoqda. Respondentlarning 45,9% bu fikrga qo‘shilmagan. Bir oy oldin bu nisbat quyidagicha edi: 47,8–47,9%.
Yosh kesimida esa , 45-59 yoshdagi odamlarda bu masalada pessimizmga moyillik saqlanib qolmoqda. Ushbu turkumga ijobiy javoblarning 49,5% berildi, bu esa oktabr oyidagi 43,3%dan ancha yuqori. Yoshlar eng zo‘r bo‘ldi, ularning 51,2% hozir yirik xaridlar uchun qulay vaqt, deb hisoblaydi. Mintaqaviy kontekstda 71% natija bilan Tog‘li Badaxshon muxtor viloyati shubhasiz yetakchi hisoblanadi. Eng yomon natijalarni respublikaga bo‘ysunuvchi tumanlar ko‘rsatdi, ularning 46% aholisi ijobiy javob variantlarini tanladi.
Shaxsiy moliyaviy ahvol biroz yomonlashdi
Boshqa tomondan, biz shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarni baholash bo‘yicha subindeksning 1,9 punktga sezilarli darajada pasayishini qayd etamiz. Noyabr oyida o‘tgan yil davomida ahvoli yaxshilanganlarning ulushi oktabr oyidagi 66,1%ga nisbatan 63,2%ni tashkil etdi. Yosh bo‘yicha 29-yoshgacha bo‘lgan yoshlar ajralib turadi: 68,8% ijobiy javob variantlarini tanladi. Qolgan yosh guruhlari taxminan bir xil natijalarni ko‘rsatdi, taxminan 60%. Sug‘d viloyati yana 68,9% natija bilan viloyatlar orasida eng yaxshisi bo‘ldi, bu oktabr oyidagi 74,5% ko‘rsatkichdan ancha past. Oxirgi o‘rinni yana Dushanbe shahri egalladi, garchi bu erda ijobiy javoblar ulushi, aksincha, 56,5%dan 59,2%ga oshgan bo’lsa ham.
Bundan tashqari, keyingi 12-oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvolga oid taxminlar ham kamaydi. To‘g‘ri, subindeksdagi pasayish 0,9 balldan ancha past edi. Tojikiston aholisining 74,2% moliyaviy ahvoli bir yildan keyin yaxshilanadi, deb hisoblaydi. Oktabr oyida bunday odamlarning ulushi 1% punktga yuqori bo‘lgan. Bu erda 29-yoshgacha bo‘lgan yosh guruhining so‘zsiz etakchiligini va boshqa guruhlar natijalarining o‘xshashligini ko‘rishingiz mumkin. Yoshlarning 82% kelajakka umid bilan qaraydi, boshqa yosh guruhlarida esa bu ko‘rsatkich taxminan 70% tashkil etdi. Mintaqaviy ko‘rinishda So‘g‘d viloyati eng yaxshi natijani ko‘rsatdi – ijobiy javoblar ulushi 78%. Shunga qaramay, respublikaga qarashli viloyatlar va poytaxt ham yetakchidan qolishmadi.
Narxlarning ko‘tarilishi kamroq tashvishga solmoqda
Tojikiston aholisi oʻrtasida inflyatsiya hisob-kitoblari va kutilmalari avgust va sentabr oylaridagi keskin oʻsishdan soʻng ketma-ket ikkinchi oyda pasayishda davom etdi. Bundan tashqari, haqiqiy inflyatsiyani baholash juda sezilarli darajada kamaydi. Agar oktabr oyida aholining 40,5% o‘tgan oyda narxlarning kuchli o‘sishini sezgan bo‘lsa, noyabr oyida bu ko‘rsatkich 27,1%ga oshgan. Hikoya so’nggi 12-oy ichida narxlarning o’sishini baholash bilan o’xshash. Oktabr oyida aholining 45,6% narxlarning avvalgiga qaraganda tezroq o‘sishini qayd etdi, biroq noyabr oyida bu ulush 36,9%ga tushdi. Ammo bu ko‘rsatkichlar hali ham iyul oyiga nisbatan yuqoriligicha qolmoqda.
Inflyatsiya taxminlariga kelsak, pasayish unchalik dramatik emas edi. Oktabr oyida aholining 14,8% keyingi oyda narxlarning juda kuchli o‘sishini kutgan, noyabr oyida esa ulush 11,3%ga tushib ketgan. 12 oylik ufqda narxlarning kuchli o‘sishini kutish taxminan bir xil darajada kamaydi: 16,6 dan 13,6% gacha. Shunday qilib, inflyatsiya kutilmalari avgust va sentabr oylarida ko‘tarilganidan so‘ng iyul oyi darajasiga qaytdi.
Noyabr oyi uchun inflyatsiya ma’lumotlari hali mavjud emas, ammo oktyabr oyida yillik inflyatsiya sentyabrdagi 5,1 foizdan oktyabrda 4,4 foizgacha pasaydi, bu fuqarolar fikriga to’liq mos keladi. Ketma-ket uchinchi oydirki, Tojikiston aholisining ko’pchiligi unni eng katta narx o’sishi sezilarli bo’lgan mahsulot sifatida qayd etdi. Biroq, qo’shni mamlakatlardagi kabi bunday odamlarning salmog’i kamayib bormoqda.
Agar oktabr oyida bu ko’rsatkich 71,8% tashkil etgan bo‘lsa, noyabr oyida bu ko‘rsatkich atigi 58%ni tashkil etdi. O‘simlik moyi (46,6%dan 37%ga), sabzavot va mevalar (28,3%dan 20,7%ga) narxlarining kuchli o‘sishini qayd etganlar ulushi ham sezilarli darajada kamaydi. E’tibor bering, rasmiy ma’lumotlar un narxining sezilarli darajada oshishini ko‘rsatishda davom etmoqda. Agar sentabr oyida o‘rtacha oylik narxlar o‘sishi 13% bo‘lsa, oktabr oyida u 4,5% ga yetdi. O‘tgan yilgi davrni hisobga oladigan bo‘lsak, un rasman 9,2 %ga arzonlashgan.
Somoniy kursining zaiflashuvi uchun kutishlarning biroz pasayishi
Tojikistonda to‘rt oylik barqaror ko‘rsatkichlardan so‘ng noyabr oyida devalvatsiya kutilmalari biroz pasaydi. Noyabr oyida dollar kursi deyarli o‘zgarmadi va ketma-ket to‘qqizinchi oy barqarorligini saqlab qoldi. Milliy valyutaning bir oy ichida zaiflashishini kutayotganlar ulushi 20,6 foizdan 16,9%ga tushdi. Bir yil ichida mamlakat aholisining 25,3% zaiflashuvni kutmoqda (oktabrda 26,8%).
Kredit ishonch indeksi ketma-ket uch oylik pasayishdan so‘ng ko‘tarildi va besh oylik eng yuqori darajaga yetdi. Rezidentlarning 27,6% hozir kredit olish uchun qulay vaqt deb hisoblaydi (oktabrda 24,9%). Depozit ishonchi barqarorligicha qolmoqda. Noyabr oyida indeks 66,7 dan 67 punktga ko‘tarildi. Ayni paytda Tojikistonda Sokin indeks biroz pasayib, umumiy iste’molchi ishonchi bilan birga harakat qilishda davom etdi: aholining 84% hozir tinch vaqt ekanligini ta’kidladi (oktabrda 85%). Ishsizlik umidlari yana pasayib, yangi eng past darajaga yetdi. Respondentlarning 30,9% yil davomida ishsizlik darajasi oshishini kutmoqda, garchi oktabr oyida bunday odamlar 34,4% bo‘lgan paytda omonatlarga ijobiy fikr bildirganlar ulushi 53,7%ga yetdi (oktabr oyida 52,6%).
Xulosa
Noyabr oyida ko‘rib chiqilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlari iste6molchilar ishonchi indeksining dinamikasi ancha qiziqarli bo‘ldi. Qozog‘iston o‘tgan oy neytral chegarani 100 punktdan biroz bosib o‘tib, noyabr oyida kuchli o‘sishni davom ettirdi va tarixiy eng yuqori ko‘rsatkichlarni yangiladi.
O‘zbekiston, o‘z navbatida, besh oylik tadqiqot davomida birinchi marta iste’molchilarning ishonchi pasayganini ko‘rsatdi. Shunga qaramay, Qirg‘izistonda indeks o‘sishiga qaramay, O‘zbekiston ikkinchi o‘rinni egallashda davom etmoqda. Shunga qaramay, bu mamlakatlar o’rtasidagi farq yarim ballgacha qisqardi. Tojikiston yetakchi bo‘lib qolmoqda, bu yerda aholi iste’molchi ishonchining oktabr oyida qayd etilgan deyarli bir xil darajasini ko‘rsatdi.
Qozog‘istonda iste’molchilar ishonchining oshishiga haqiqiy hisob-kitoblarning sezilarli yaxshilanishi sabab bo‘ldi. Ko‘proq qozog‘istonliklar so‘nggi 12 oy ichida iqtisodiyot va shaxsiy moliyaviy ahvol yaxshilanganini qayd etmoqda. Rekord yuqori daraja ham yirik xaridlar va xarajatlar uchun qulay shart-sharoitlar darajasini ko‘rsatdi.
Ammo O‘zbekistonda, aksincha, shaxsiy moliyaviy ahvol va iqtisodiyotga baholar pasaygan, shuningdek, iqtisodiy istiqbollarga bo‘lgan umidlar yomonlashgan. Shunga qaramay, O‘zbekistonning mutlaq ko‘rsatkichlari hali ham Qozog‘istonga qaraganda ancha yuqori. Qirg‘izistonda iste’molchilar ishonchining o‘sishi ko‘p jihatdan umidlar bilan birga iqtisodiyotga oid fikrlarning yaxshilanishi bilan bog‘liq.
Tojikistonda biz yirik xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarning davom etishini qayd etamiz. Ushbu subindeks mintaqada birinchi marta va Freedom Finance Global tadqiqotining butun davri davomida 100 balllik neytral chegarani engib o‘tdi. Bu shuni anglatadiki, Tojikistonda ko‘proq odamlar hozirgi vaqtni yirik xaridlar uchun qulay deb hisoblashadi.
