O‘zbekistonda moliyaviy inqirozni qanday oldini olish mumkin? Markaziy bank yechimini topdi

O‘zbekiston Markaziy banki yaqin kunlarda fuqarolarga kredit berish bo‘yicha yangi talablarni o‘z ichiga olgan hujjatni jamoatchilik muhokamasiga qo‘yadi. Regulyator vakillari 4-yanvar kuni bo’lib o’tgan matbuot anjumanida jahon moliyaviy inqirozi misolida o‘zgarishlar zarurligini tushuntirdi. Respublikada «yomon» qarz oluvchilar soni ortib bormoqda, shuning uchun kredit berishda yangi omillar hisobga olinadi. «Kursiv» regulyatorning asosiy argumentlarni to’pladi.

Markaziy bankning kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga solish metodologiyasi departamenti boshlig‘i Sanjar Nosirovning aytishicha, banklar kredit berishda qarz yuki ko‘rsatkichiga e’tibor qaratadi. Bu o‘rtacha kredit to’lovlarining qarz oluvchining o’rtacha oylik daromadiga nisbati. 2024-yil iyul oyidan boshlab kredit yuki limitini 60% qilib belgilash taklif qilinmoqda, 2025-yilda esa u 50% gacha kamayadi. Hozirda mikrokreditlar uchun 50% norma amal qilmoqda, biroq bu amaliyotni barcha kredit mahsulotlariga tatbiq etish rejalashtirilgan.

Sanjar Nosirov bu oʻzgarishlarning sabablari haqida gapirar ekan, AQShda boshlangan 2007–2008- yillardagi jahon moliyaviy inqirozini misol qilib keltirdi.

Uning so‘zlariga ko‘ra, Amerikada deflyatsiyaning oldini olish uchun bazaviy stavkaning pasayishi kuzatilgan, bu esa aholiga kredit berishning keskin oshishiga olib kelgan. Ko’proq foyda olish uchun kreditlar (ipoteka) nafaqat ishonchli qarz oluvchilarga, balki yuqori kredit yukiga ega bo’lganlarga ham berildi. Uy-joyga talabning yuqoriligi narxlarning sun’iy ravishda oshishiga olib keldi. Agar qarz oluvchi moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelgan bo’lsa, u narxi doimiy ravishda o’sib borayotgan uyni osongina sotdi va kreditni yopdi.

Sanjar Nosirovning qayd etishicha, bu holat inflyatsiyaning oshishiga olib kelgan, shuning uchun regulyator bazaviy stavkani oshirishga majbur bo‘lgan. Kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining mutanosib ravishda o’sishi kuzatildi. Keyin qarz oluvchilar o’z qarzlariga xizmat ko’rsatishda muammolarga duch kelishdi, chunki kreditlar qimmatlashdi. Shu bilan birga, bozorning ipotekaga to‘yinishi va uy-joy narxining kamayishi kuzatildi, banklarda muammoli kreditlar ulushi o’sishni boshladi. Natijada muammolar tizimli tus oldi va moliyaviy beqarorlik yuzaga keldi.

O‘zbekiston Markaziy banki vakili qo‘shni Qozog‘istonda ham xuddi shunday holat ipoteka portlashi kuzatilganini misol qilib keltirdi.

Nosirov Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart Tokayev’ni yaqinda bergan intervyusidan iqtibos keltirdi: «Fuqarolarning qarz yuki meni jiddiy tashvishga solmoqda, chunki bu muammo odamlarning ijtimoiy farovonligi va moliya tizimining barqarorligiga bevosita taʼsir qiladi. 2019-yilda 500 ming kishining garovsiz kreditlari bir martalik chora sifatida hisobdan chiqarildi»

Regulyator vakilining ta’kidlashicha, qarzlarning bunday «kechirilishi» nafaqat bu odamlarga, balki banklarning kreditlash ishtahasiga ham ta’sir qiladi. Bunday holda, moliya institutlari kredit berishni xohlamaydilar.

O‘zbekiston Markaziy banki mutaxassislari mamlakatdagi vaziyatni tahlil qildi. Ma’lum bo‘lishicha, O‘zR’da salbiy kredit tarixiga ega «yomon» qarz oluvchilar keskin ko‘paygan. Ular kredit ololmaydilar. Hozirda bunday fuqarolar soni 16 mingdan oshdi, 2022-yil oxirida esa bu koʻrsatkich ikki baravar kam edi.

Mamlakatda moliyaviy beqarorlikning oldini olish uchun yuqoridagi normalarni joriy etish taklif etilmoqda.

Markaziy bank fuqarolarning o‘rtacha oylik daromadlarida nafaqat ish haqi, balki pensiya to‘lovlari, bank hisobvarag‘idan tushumlar, to‘langan soliqlar, dividendlar va ijara to‘lovlarini ham hisobga olishni taklif qilmoqda.

Ipoteka uchun regulyator kredit muddatini 120-oy (10 yil) qilib belgilashni rejalashtirmoqda. Ular uy-joy kreditlari uchun kredit/garov nisbatini 80%ga, avtomobil kreditlari uchun esa 75% cheklamoqchi.

Avvalroq, «Kursiv» O‘zbekistonda avtokreditlar keskin oshganidan keyin berilgan avtokreditlar hajmi barqarorlashgani haqida xabar bergan edi. Ushbu tendentsiya Markaziy bank ushbu turdagi kreditlarga nisbatan talablarni kuchaytirgandan keyin paydo bo‘ldi.