O‘zbekiston fond bozori yilni birinchi marta uchta IPO bilan yakunladi
«Toshkent» Respublika fond birjasida (RFB) o’tgan yil IPOga boy bo’ldi. Bozorga ilk bor uchta kompaniya – UzAuto Motors zavodi, telekommunikatsiya giganti «O‘zbektelekom» va «O‘zbekinvest» sug‘urta kompaniyasi kirib keldi. Biroq jalb qilingan mablag‘lar hajmi 10 million dollardan oshmadi, bu O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun juda kamtarona ko‘rsatkich.
Yangi kompaniyalarning paydo bo’lishi bozorga ta’sir qildi. 2022-yilga nisbatan fond birjasidagi bitimlar soni besh baravarga oshdi. UCI fond indeksi 82 foizga oshdi. Obligatsiyalar bilan 7 barobar ko’p oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshirildi. Ammo bir qator likvidli aksiyalarning kotirovkalari hali investorlarni xursand qilmayapti.
Chakana savdo masalalari
O‘tgan yili birjada 2,7 trillion so‘mlik 411,9 ming oldi-sotdi bitimi amalga oshirildi. Bu birlamchi va ikkilamchi bozorlarda aksiya va obligatsiyalar bo’yicha operatsiyalarning umumiy soni. IPO savdo maydonchasiga umumiy qiymati 104,2 milliard so’mlik 12,4 mingta bitimlar keltirdi.
«Toshkent» Respublika fond birjasi boshqaruvi raisi Georgiy Paresishvili «Kursiv»ga bergan izohida uchala IPOning barchasini muvaffaqiyatli deb atadi, biroq u dekabr oyida boʻlib oʻtgan «Oʻzbektelekom» va «Oʻzbekinvest» aksiyalarini joylashtirishga alohida eʼtibor qaratdi.
«Biz uchun dalda beruvchi narsa shundaki, oxirgi ikki IPO chakana investorlar tomonidan yaxshi qiziqish uyg’otdi. Bu darhol bozor likvidligiga ta’sir qildi. Aksiyalar juda yaxshi hajmlarda sotilmoqda, ko’plab bitimlar amalga oshirilmoqda. Bu shuni ko’rsatadiki, chakana investorlarning roli juda muhim, ular likvidlikni yaratuvchilardir. Biz har doim bu haqda gaplashib kelganmiz va bu IPOlar bizning so’zlarimizni yana bir bor tasdiqladi», – deya ta’kidladi RFB rahbari.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, “O‘zbektelekom» chakana investorlarni jalb qilishda muhim rol o‘ynagan. Aksiyalarni sotib olish uchun 11 mingga yaqin ariza kelib tushdi. Oddiy aksiyalarni joylashtirish kompaniyaga 33,25 milliard so‘m (2,7 million dollar) keltirdi. Korporativ va institutsional investorlar 60% ni sotib oldilar, qolgan 40% esa jismoniy shaxslarga oʻtdi.
«O‘zbekinvest» sug‘urta kompaniyasining natijalari oddiyroq bo‘ldi, garchi arizalar daftarchasi obunaning ortiqcha bo‘lishi bilan yopilgan. 14,11 milliard (1,14 million dollar) ga yuzlab arizalar qanoatlantirildi. Ko’pchilikni institutsional investorlar (70,3%), chakana investorlar esa taxminan 30% sotib oldilar.
Oxirgi kompaniya investorlarga oddiy aksiyalarni emas, balki imtiyozli aksiyalarni taklif qildi. Tashkilotchilarning fikricha, bunday qimmatli qog’ozlar bo’yicha dividendlar olish shartlari O’zbekistonning rivojlanayotgan bozori uchun oddiy aksiyalarga qaraganda ancha tushunarli. Daromad o’zgaruvchan – Markaziy bankning asosiy stavkasi plyus 10%. Bu qog’oz egalari bir qog’oz uchun 1 ming so’mni tashkil etgan IPO narxining 24 foizini olishini anglatadi. Taqqoslash uchun: O‘zbekiston Respublikasining davlat obligatsiyalari 17 foizga yaqin daromadlilikni ta’minlaydi.
«O‘zbekinvest» bosh direktori Rustam Azimovning «Kursiv»ga ma’lum qilishicha, ushbu joylashtirish orqali kompaniya bozorni sinovdan o‘tkazmoqda va kelajakda oddiy aksiyalarni chiqarish mumkin.
Yana bir IPO yig’ilgan mablag’lar hajmi bo’yicha respublika tarixidagi eng yirik IPO bo’ldi. Aksiyalarni joylashtirish 2023-yil fevral oyida bo’lib o’tdi va bozor uchun oson bo’lmadi. UzAuto Motors avtomobil ishlab chiqaruvchisi 2022-yil oxirida bozorga chiqishi kerak edi, biroq talab pastligi sababli buyurtmalar kitobining yopilish sanasi ikki marta qoldirildi. Dastlab 90 million dollargacha jalb etilishi kutilgan edi, biroq yakuniy jalb etish hajmi qariyb 5 million dollarni tashkil etdi. AJ aksiyalarining 0,29 foizi sotilgan. Mutaxassislar bu natijani kompaniyaning yuqori bahosi, shuningdek, qimmatli qog‘ozlarga chegirmaning pastligi bilan bog‘lashmoqda. Shu bilan birga, UzAuto Motors’ning dastlabki joylashtirilishi bilan 2024-yilda davom etishi kerak bo‘lgan yirik xususiylashtirish dasturi boshlandi.
«Freedom Broker» sarmoyaviy tahlilchisi Zevara Matmurodova 2023-yil xususiylashtirish va ommaviy IPOga asos solganini ta’kidladi.
«Oʻtgan yil boshida Prezident Shavkat Mirziyoyev yigʻilish oʻtkazib, unda davlat mulkini sotish masalalari muhokama qilingan edi. Yig‘ilishda yaqin bir necha yil ichida 40 ta yirik korxona va banklardagi davlat ulushi “xalq IPO»si orqali sotilishi ma’lum qilindi”, — dedi u.
2023-yilda o‘tkazilgan IPOlar O‘zbekiston bozori uchun ahamiyatli bo‘lgan bo‘lsa-da, Georgiy Paresishvili jahon miqyosida jalb etish hajmi hali ham kam ekanligini ta’kidladi. 2024-yilda ko’proq joylashtirish va katta hajmlarni kutish mumkin – IPO uchun kompaniyalar allaqachon mavjud. Masalan, o‘tgan yili «O‘zmetkombinat» aksiyadorlik jamiyati bozorga qo‘shimcha aksiyalar chiqarish (FPO) bilan kirishi kerak edi, biroq kompaniya qimmatli qog‘ozlarining birjadagi arzonligi sababli joylashtirish amalga oshirilmadi.
Mobil ilovaning kuchi
Alkes Research investitsiya konsalting kompaniyasi boshqaruvchi direktori Odil Musaev Kursiv bilan suhbatda 2023 yilda butun bozorda chakana investorlarning sezilarli oqimi kuzatilganiga e’tibor qaratdi.
«Toshkent» fond birjasidagi bitimlarning asosiy oqimi Jett mobil ilovasi orqali amalga oshirildi, bu onlayn brokerlik hisobini ochish va qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish imkonini beradi. Jett.uz investitsiya xizmati bosh direktori Tolibjon Mirzaqulovning ma’lum qilishicha, 2023-yilda foydalanuvchilar ikkilamchi birja savdolarida 15,59 milliard so‘mlik 328 mingdan ortiq tranzaksiyalarni amalga oshirgan. Bu fond birjasidagi barcha operatsiyalarning 82% dan ortig’i va hajmning 4% i ushbu mobil ilova orqali amalga oshirilganligini anglatadi.
Jett.uz rahbarining soʻzlariga koʻra, 2023-yilda investorlar ariza orqali UzAuto Motors va «Oʻzbektelekom» IPO’da ishtirok etib, birlamchi bozorda 19,85 milliard soʻmlik aksiyalarni sotib olishgan. «Agar yil boshiga qadar foydalanuvchilarimiz soni 2,4 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda ularga yana 41,7 ming kishi qo‘shildi», — deya tushuntirdi Mirzaqulov.
Odil Musaev mobil investitsiya xizmatlarining rivojlanishi va moliya bozorini rivojlantirish borasida olib borilayotgan islohotlar bilan bu tendentsiya 2024-yilda ham davom etishiga ishonch bildiradi.
Bozor markazi
Fond birjasining ikkilamchi bozorida eng ko’p sotilgan aksiyalarning o’ntaligiga to’rtta bank, ikkita ishlab chiqarish korxonasi, bitta sug’urta kompaniyasi, kiyim-kechak bozori va tovar-xomashyo birjasi kirdi.
Statistik maʼlumotlarga koʻra, qayd etilgan oʻntalikdan tuzilgan bitimlar hajmi boʻyicha birinchi oʻrinlarda «Oʻzmetkombinat» (21,6 milliard soʻm), Oʻzbekiston Respublika tovar-xomashyo birjasi (12,14 milliard), «Ipak yoʻli» bank (7,2 milliard), «Hamkorbank» turadi. (7 mlrd).
Yil yakuniga ko‘ra «O‘zmetkombinat» aksiyalarining narxi har bir aksiya uchun 6 ming so‘mdan oshgan bo‘lsa, 2023-yil boshida investorlar uni sotib olish uchun 9 mingga yaqin pul bergan, ya’ni qog‘oz o‘z qiymatining uchdan bir qismini yo‘qotgan. Oxirgi sezilarli pasayish kuzda, biznes uchun O‘zbekistonda elektr energiyasi narxlari liberallashtirilgani ma’lum bo‘lganida yuz berdi. Tarif ikki baravar oshdi.
O‘zRTXB ham o‘tgan yil davomida kapitallashuvining bir qismini yo‘qotdi – yil boshidagi 20,8 ming so‘mga nisbatan 2023-yil oxirida 17,5 ming so‘m. Ushbu pasayish kompaniya daromadining kamayishi fonida sodir bo’ldi (uchinchi chorakda 3 foizga).
Yuqoridagi emitentlardan farqli o’laroq, banklar investorlarni xursand qildi. «Ipak yo‘li»da narx 31 so‘mdan 97 so‘mga, ya’ni 3 barobardan ko‘proqqa oshdi. «Hamkorbank»ning oddiy aksiyalari o‘sish sur’atini ikki baravar – 30 so‘mdan 67 so‘mgacha. Narxlar o’sishining asosiy omili foydaning bir qismini kapitallashtirish haqidagi yangiliklar edi. Investorlar har bir mavjud aksiya uchun ikkita qo’shimcha qimmatli qog’oz oldilar. 2024-yilda yana bir aksiya taqsimoti kutilmoqda. Qog’oz egalari har bir mavjud aksiya uchun yana bittadan oladi.
IPOdan o’tgan aksiyalar bitimlar soni bo’yicha eng ommaboplar qatoriga kirmadi. 2023-yilning so‘nggi savdo kunida UzAuto Motors’ning yopilish narxi 68,9 ming so‘mni tashkil etdi, bu joylashtirish narxidan (72,5 ming) 5 foizga past. Dividendlar taqsimlanishidan oldin bahorda aksiyalar ushbu narxga yaqin sotilgan.
«O‘zbektelekom» AK misolida, 20-dekabr kuni ikkilamchi savdolar boshlanganidan keyin kotirovkalar keskin ko‘tarildi. Birinchi kuni ular IPO narxiga 25% qo’shdilar (IPO narxi 6 ming edi). Ammo yil oxiriga kelib investorlar bitta qimmatli qog‘oz uchun 6,5 ming so‘m bergan bo‘lsa, 2024-yil yanvar oyi o‘rtalariga kelib aksiyalar 5,5 ming so‘mga tushib ketdi.
«O‘zbekinvest» ikkilamchi bozor boshlanganidan so‘ng darhol 1,5 baravar – 1 mingdan 1,49 mingga qimmatlashdi. 20-dekabrdan buyon qimmatli qog‘ozlar taxminan shu narxda sotilmoqda va keskin tebranishlar kuzatilmadi.
Qimmat soting
O‘tgan yili birjada obligatsiyalar bilan 477 ta bitim tuzilgan. 2022-yilga nisbatan qariyb yetti baravar o‘sgan bo‘lsa-da, O‘zbekistonda qarz bozori hozircha ham emitentlar, ham investorlar uchun u qadar jozibador emas. Bitimlar yettita emitentning sakkizta obligatsiyalari bo’yicha, 2022 yilda esa to’qqizta qimmatli qog’oz va shunga o’xshash kompaniyalar bilan amalga oshirildi.
Tashkilotlar obligatsiyalar bozoriga tez-tez chiqmaydi, chunki bank depozitlari bo’yicha yuqori stavkalar – jismoniy shaxslar uchun o’rtacha taxminan 22% va yuridik shaxslar uchun 17,4%, bu inflyatsiyadan ikki baravar yuqori (2023 yilda 8,8%). Bundan tashqari, agar bank litsenziyasi bekor qilingan bo’lsa, davlat pulni qaytarishni kafolatlaydi. Bunday deyarli risksiz vosita obligatsiyalar uchun jiddiy raqobatni keltirib chiqaradi. Shuning uchun, mablag’larni jalb qilish uchun kompaniyalar investorlarga yuqori foiz stavkalarini taklif qilishlari kerak. Ammo bu kompaniyalar uchun umuman foydali bo’lmasligi mumkin, chunki so’mda o’rtacha 22,5 foiz yoki xorijiy valyutada 9,2 foiz kredit olish osonroq. Shu bois O‘zbekistonda obligatsiyalar bilan asosan investorlarga yuqori foiz stavkalarini taklif qilib, keyin pulni yuqori narxda sota oladiganlar shug‘ullanadi. Birjada sotilayotgan sakkizta obligatsiyaning yarmi mikromoliya tashkilotlariga (ular bilan tuzilgan bitimlarning 94 foizi), ikkitasi lizing kompaniyalariga, qolgan ikkitasi esa banklarga tegishli edi.
