Rossiya va Ukraina urushi O‘zbekistonga qanday ta’sir qildi

Bugun, 24-fevral kuni Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi keng ko‘lamli harbiy mojaro boshlanganiga roppa-rosa ikki yil bo‘ldi. Bu voqea O‘zbekistonga qanday ta’sir qildi, mamlakatimiz qanday qiyinchiliklarga duch keldi va yangi voqelik unga qanday imkoniyatlar ochmoqda – Kursiv materialida.

Yangi odamlar – yangi imkoniyatlar

Urush va safarbarlik tahdidi fuqarolar urushidan beri Rossiya fuqarolarining mamlaktdan ko‘chib ketishiga sabab bo‘ldi. Ushbu kelgan insonlarning to‘lqinning taxminlari turlicha – yarim milliondan 1,3 million kishigacha. Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyo mamlakatlari, jumladan, Oʻzbekiston eng koʻp koʻchmanchilarni (relokantlarni) qabul qildi.

OʻzR Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2022-yilda OʻzRga 400 mingdan ortiq rossiyalik tashrif buyurgan. Bu raqamga ko‘chganlardan tashqari sayyohlar va tranzit yo‘lovchilar kiradi. Rossiya Federatsiyasi FSB chegara xizmatining statistik maʼlumotlariga koʻra, oʻtgan yilning birinchi choragida OʻzRga chiqib ketayotganlar oqimi 3,5 barobar oshgan.

Urushga qarshi emigratsiya qilgan «oq yoqlilar» edi. Ketganlar asosan oliy ma’lumotli, xorijiy tillarni bilgan va olti yil va undan ortiq ish tajribasiga ega mutaxassislar edi. O‘zbekiston iqtisodiyotining ayrim tarmoqlari buni yuqori malakali kadrlar yetishmasligi muammosini hal etishning o‘ziga xos tarixiy imkoniyati deb hisobladi.

2022-yil sentabr oyida IT-Park urush boshlanganidan beri O‘zbekistonga ko‘chib kelgan 6 mingga yaqin «IT-xodimlari»ni hisoblab o‘tdi. Ulardan 3 ming nafarga yaqini Tashkent Rush dasturi bo‘yicha ko‘chib o‘tgan bo‘lsa, mutaxassislar va ularning oila a’zolariga yangi joyga moslashish, ish va uy-joy topish, farzandlarini maktab va bog‘chalarga joylashtirishga yordam berildi. Bundan tashqari, 163 nafar mutaxassis mamlakatga to‘siqsiz kirish va chiqish huquqini beruvchi IT-vizalarini oldi.

Urushdan va safarbarlikdan odamlar ham yakka tartibda, ham to‘liq idoralari bilan O‘zbekistonga ketishdi. Masalan, 2019-yildan buyon IT-Park rezidenti bo‘lgan Epam Systems dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchisi O‘zRga bir necha yuz rossiyalik va belaruslik xodimlarni olib kelgan. Rolli shuter Gripper yaratuvchisi Heart Core to’liq tarkibda Toshkentga ko‘chib o‘tdi.

IT-Park «Kursiv»ga ma’lum qilishicha, 2022-yildan buyon Rossiya Federatsiyasidan 239 ta va Belarusdan 31 ta kompaniya rezident maqomini oldi. Shuningdek, ishga tushirilgan OSS (One Stop Shop) xizmati orqali Rossiyaning 92 va Belarusning 7 kompaniyasi rezidentlik uchun ariza topshirgan.

«Oq yoqali» immigratsiya faqat IT-xodimlari bilan chegaralanib qolmadi. Muhandislar, shifokorlar, marketologlar va maʼmuriy xodimlar Oʻzbekistonga kelishdi. Ba’zilar yangi joyda o‘z o‘rnini topishga muvaffaq bo‘lishdi, boshqalari yaxshiroq hayot izlashda davom etishdi. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, ko‘chirilganlarning 15 dan 25 foizigacha Rossiyaga qaytgan.

«middllardan» — «djunamlargacha»

Ushbu to‘lqinning iqtisodiy samarasini faqat bilvosita baholash mumkin. Masalan, kompyuter dasturlari eksporti 2021-yildagi pasayishdan so‘ng 2022-yilda besh baravardan ko‘proq o‘sganini ko‘rsatdi. Boshqa kompyuter xizmatlari eksporti 11 (!) barobar, boshqa axborot xizmatlari eksporti esa ikki barobardan ortiq o‘sdi.

«Kursiv» bilan suhbatlashgan ekspertlar, hatto mahalliy mehnat bozorida yuqori malakali mutaxassislarning qisqa muddatga turishi ham iqtisodiyot uchun katta foyda olib keldi, deb takidlashdi. Rossiyalik «middl» va «senyor»larning tajribasi va bilimi tufayli O‘zbekiston korxonalarida umumiy mehnat unumdorligi ham, mahalliy kadrlarning malakasi ham oshib bormoqda.

«O‘zbekiston hozir jozibadorlikni rivojlantirish bosqichida ekan, har qanday holatda ham o‘zbek kompaniyalari raqobatbardosh bo‘lishlari uchun o‘z bizneslari darajasini oshirishlari kerak. Buning uchun esa sizda malakali kadrlar boʻlishi kerak va ular yo tayyorlash yoki boshqa davlatdan olib kelish kerak», – deydi ANCOR Uzbekistan ishga qabul qilish boʻyicha direktori Oksana Tkachenko.

«O‘zbekistonda biznes, jumladan, chakana savdo, FMCG, restoran biznesi, IT va fintech sohalari rivojlanayotgan bir sharoitda kadrlar, ayniqsa, mamlakat ichida hali talab darajasiga chiqmagan mutaxassislar yetishmasligi sezilmoqda. Shunday qilib, rossiyalik mutaxassislarga talab yuqoriligicha qolmoqda va kuchayishda davom etmoqda», – deydi Tkachenko.

Muayyan loyihani ishlab chiqish uchun mas’ul bo’lgan turli sohalardagi IT mutaxassislari, ishlab chiquvchilar, tahlilchilar, mahsulot menejerlari va boshqalar hali ham yuqori talabga ega.

«Shuningdek, bank sohasi mutaxassislariga katta qiziqish bildirilgani, chunki bu sohada raqobat kuchayib bormoqda. B2B xizmatlari, anderrayting, risk-menedjment, bularning barchasi ham rivojlanmoqda, savdo bo‘yicha mutaxassislar, texnologlar, ishlab chiqarish ishchilari, IT-sohalariga talab katta», – deya ta’kidlaydi ekspert.

Foto: Kursiv

Mehnat muhojirlarining qaytishi

Harbiy harakatlarning boshlanishi Rossiya va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida mehnat migratsiyasiga nisbatan so‘nggi anti-Kovid cheklovlari bekor qilinganiga to‘g‘ri keldi.

«Ukrainadagi urushning Markaziy Osiyodagi migratsiya oqimiga ta’siri» tahliliy eslatmasidan kelib chiqqan holda, Markaziy Osiyo davlatlaridan 2022-yilda 2021-yilga nisbatan 50 foizga oshgan. Shu bilan birga, O‘zbekistondan kelgan mehnat migrantlari soni 35 foizga oshib, 2019-yilning pandemiyadan oldingi darajasiga qaytdi.

«Umuman olganda, urush boshlanmaganida Markaziy Osiyodan Rossiyaga mehnat migratsiyasi koʻproq boʻlishi mumkin boʻlgan boʻlsa-da, 2022-yilda Rossiyaga kirgan markaziy osiyoliklarning maʼlumotlari bunga hech qanday salbiy munosabat bildirmayapti», — deya xulosa qiladi mualliflar.

Bu Rossiya fuqaroligini qabul qilgan vatandoshlar Rossiya Federatsiyasida duch keladigan xavflarni istisno qilmaydi. 2022-yilda bunday odamlar soni 27 mingtani tashkil etgan. Ommaviy axborot vositalari muntazam ravishda «yangi fuqarolar» yig’ilishini xabar qiladi, ular odatda harbiy xizmatda majburiy ro‘yxatga olinadi. Misol uchun, Moskva viloyatining Kotelniki shahrida » Perepoy zvezdu» shousining finalchisi Mamut Useinov bosqinga uchradi. U juma namozi vaqtida masjidda ushlanib, armiyaga jo‘natildi.

Urush zonasida bo‘lish qo‘rquvi Rossiya pasportining jozibadorligini pasaytiradi, ammo migratsiya oqimiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Hozirda Rossiyada ishlayotgan «Kursiv» bilan suhbatlashgan o‘zbekistonlik muhojirlarning ismi sir qolishini so‘zlariga ko‘ra, olti oy avval ular «hammani jo‘natish»dan qo‘rqishgan va shu sababli ba’zilari o‘z vataniga ketishgan. Ammo hozirgi vaqtda tinchroq.

Migratsiya kayfiyatining muhim ko‘rsatkichi Rossiya Federatsiyasidan O‘zbekistonga pul o‘tkazmalari hajmi bo‘lib, ular respublikadagi har oltinchi oila uchun asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. 2022-yilda bu ko‘rsatkich ikki baravarga oshib, rekord darajadagi $16,9 mlrd yetdi va ularning yalpi ichki mahsulotdagi «o‘rni» 13 foizdan 21 foizga oshdi.

2023-yilda pul o‘tkazmalari hajmining qisqardi, biroq u Ukrainada urush boshlanishidan oldingi darajadan ancha yuqori. Yanvar-sentabr oylarida O‘zbekistonga transchegaraviy o‘tkazmalar bo‘yicha $8,4 mlrd tushdi, bu esa 33,7 foizga kamaygan. 2021-yilning shu davriga nisbatan bu ko‘rsatkich 45,5 foizga ko‘p bo‘ldi. Markaziy bank 2024-yilda va undan keyingi yillarda sekin o‘sishni 5-6 foizga prognoz qilmoqda, bu esa «och» pandemiya yillari va «bulutli» 2022-yildan keyin uzoq muddatli tendentsiyaga qaytishni anglatadi.

Janubga burilish

Dengizga chiqish imkoni boʻlmagan Oʻzbekiston anʼanaviy ravishda Rossiya hududidan oʻtuvchi transport koridorlariga qaram boʻlib kelgan. Biroq, Ukrainadagi urush va Rossiyaga qarshi joriy etilgan sanksiyalar Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi logistikani izdan chiqardi, bu esa yuk tashish xarajatlarining oshishiga va shimoliy koridor bo‘ylab tovarlar tranzitidan tushadigan daromadning kamayishiga olib keldi. Bularning barchasi hukumat va mahalliy kompaniyalarni muqobil transport koridorlarini rivojlantirishga undamoqda.

Yangi geosiyosiy voqelikda Markaziy Osiyo, Kavkaz, Turkiya va Sharqiy Yevropa orqali Xitoy va Yevropa Ittifoqini bog‘laydigan Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishining ahamiyati ortdi. 2022-yil sentabr oyida O‘zR, Qg‘R va Xitoy o‘rtasida «Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston» temir yo‘li qurilishining texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish bo‘yicha shartnoma imzolangan edi.

«Markaziy Osiyo davlatlari soʻnggi ikki yildagi voqealardan naf koʻrishdi. Ilgari Rossiyaga va Rossiya orqali oqib kelayotgan katta hajmdagi kapital va yuklar qayta yoʻnaltirildi, ularning bir qismi hozir Markaziy Osiyo orqali oʻtmoqda. Geosiyosat va logistikadagi keng ko‘lamli o‘zgarishlar Markaziy Osiyo mamlakatlari, ayniqsa Qozog‘iston, Qirg‘iziston va O‘zbekistonga katta foyda keltirdi», – deydi Markaziy Osiyo masalalari bo‘yicha ekspert Grigoriy Mihaylov.

Mutaxassisning fikricha, bu vaziyatda eng katta g‘olib O‘zbekiston bo‘lgan. «Prezident Mirziyoyevning faolligi va to‘plangan salohiyat tufayli ikki yil ichida mamlakatimizga katta miqdorda xorijiy sarmoya kiritildi, qator jiddiy loyihalar ishga tushirildi, transport infratuzilmasining bir qismi modernizatsiya qilindi, logistika va nazorat-o‘tkazish punktlari faoliyati bilan bog‘liq vaziyat yaxshilandi. Kelgusi yillarda mamlakat amalga oshirilgan ishlarning samarasini ko‘radi», – deydi Mihaylov.

O‘tkazmalar muammosi

13-fevral kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi iqtisodiy sanksiyalar qo‘llanilgan shaxslarga O‘zbekiston banklarida hisobvaraq ochishni taqiqlovchi hamda Markaziy bankka ushbu yo‘nalishda risklarni boshqarish talablarini belgilash vakolatini beruvchi qonun loyihasini birinchi o‘qishda qabul qildi.

Ayrim ommaviy axborot vositalari O‘zbekistonning Rossiyaga qarshi sanksiyalarga qo‘shilganini tezda e’lon qilishgan bo‘lsa-da, Elektron pul va pul o‘tkazmalari bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi kengashi raisi AED Viktor Do‘stovning so‘zlariga ko‘ra, bu akt yangilik keltirmaydi, aksincha mavjud amaliyotni rasman mustahkamlaydi. «Ikkinchi darajali sanksiyalar xavfi uzoq vaqtdan beri rossiyaliklarning qo‘shni mamlakatlardagi banklardan foydalanish imkoniyatini cheklashga olib keldi», – deya aniqlik kiritadi ekspert.

Ikki yil davomida Rossiya Federatsiyasi va O‘zR o‘rtasida to‘lovlarni amalga oshirish masalasi texnik muammodan ikki davlat o‘rtasidagi savdo ishtirokchilari uchun bosh og‘rig‘iga aylandi.

«Sanksiyalar yirik eksportchilarga ta’sir qiladi. Masalan, oziq-ovqat, yog‘och va maishiy kimyo mahsulotlarini yetkazib beruvchi KO’B vakillari vaziyatni u yoki bu tarzda yengishsa, yirik biznes vakillari – mashinasozlik, energetika – jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishadi. Asosan, ular bank operatsiyalari bilan bog‘liq, chunki O‘zbekiston sanksiyalar bo‘yicha cheklovlar qo‘yilgan banklar bilan vakillik munosabatlarini amalga oshirmaydi. Albatta, ushbu cheklovlarni hal qilishning turli xil variantlari mavjud, ammo «imkoniyatlar oynasi» doimiy ravishda o’zgarib turadi, bu tashqi savdo ishtirokchilarini muntazam ravishda yangi sharoitlarga moslashishga majbur qiladi»— Bu haqda «Kursiv»ga Rossiya Eksport Markazining (REM) O‘zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Pavel Buxanov ma’lum qildi.

Biroq, bu cheklovlar O’zR’ga Rossiya Federatsiyasidan ham qattiqroq ta’sir ko‘rsatdi, chunki O’zbekiston iqtisodiyoti Rossiya Federatsiyasidan yuqori texnologiyali importga jiddiy bog‘liq. IHTT so‘roviga ko‘ra, tashqi savdo operatsiyalarida ishtirok etayotgan O‘zbekiston firmalarining 85 foizi mojaro boshlanganidan beri ta’minot zanjirlarining buzilishi tufayli xomashyo, asbob-uskunalar va butlovchi qismlar yetkazib berishda muammolarga duch kelgan. Hozir texnologik zanjirlarni qayta qurish va yangi yetkazib beruvchilarni izlashning murakkab va og‘riqli jarayoni mavjud.

Xavfli tranzit

Rossiya Federatsiyasida parallel import qonuniylashtirilgach, O‘zbekiston Rossiyaga qarshi sanksiyalarga qo‘shilgan mamlakatlardan tovarlar yetkazib berish logistikasining asosiy bo‘g‘inlaridan biriga aylandi. 2022-yilda O‘zR’dan RF’ga tovar va xizmatlar yetkazib berish hajmi qariyb bir yarim barobar oshib, $3,067 mlrd tashkil etdi.

Oʻsish tendentsiyasi 2023-yilda ham davom etdi. Oʻzbekiston eksportining anʼanaviy tovarlari – toʻqimachilik, sabzavot va mevalar qatoriga maishiy texnika, elektronika va avtomobillar qoʻshildi.

Parallel import ular bilan bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Tez orada ma’lum bo‘ldiki, O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida yetkazib berish hajmini oshirish uchun yetarli omborlar yo‘q. O‘zR’da 2023-yilning birinchi choragi yakuniga ko‘ra, «Kommersant» nashri hisob-kitoblariga ko‘ra, bo‘sh maydonlar 5 foizdan kamrog‘i, qo‘shnilarda esa undan ham kamroq qismi bo‘sh qolgan.

Siyosiy oqibatlar uzoq kuttirmadi. 2022-yil yozidan boshlab O‘zbekiston kompaniyalari AQSh va Yevropa Ittifoqining stop-listlarida paydo bo‘la boshladi. Iyun oyida Promcomplektlogistic kompaniyasi amerikaliklar tomonidan ikkinchi darajali sanksiyalarga uchradi.

Oradan bir yil o‘tib Yevropa Ittifoqi Toshkentda ro‘yxatdan o‘tgan Alfa Beta Creative va GFK Logistic Asia kompaniyalarini sanksiyalar ro‘yxatiga kiritdi.

2023-yil noyabrida yana bir Oʻzbekiston kompaniyasi Mvizion Amerika sanksiyalari ostida qoldi. Barcha holatlarda, rasmiy sabab ikki maqsadli tovarlar va butlovchi qismlarni yetkazib berish bo’lgan.

Umuman olganda, Yevropa va Amerika nazorat organlari tomonidan mintaqaga e’tibor kuchaygan. Masalan, Yevropa Ittifoqining sanksiyalar bo‘yicha maxsus vakili o‘tgan yili ikki marta – mart va noyabr oylarida O‘zbekistonga tashrif buyurdi. Biroq, ikkala safar ham hech qanday oqibatlarga olib kelmadi.

Ismini oshkor qilishni istamagan «Kursiv» manbasining aytishicha, parallel import O’zbekistonni juda noaniq ahvolga solib qo‘ygan. Bir tomondan, mamlakat rahbariyati G‘arbning g‘azabiga duchor bo‘lishni istamaydi. Boshqa tomondan, asosiy savdo sherigi bilan janjallashib, O‘zR foydadan mahrum bo‘lish to‘g‘ri kelmaydi.

YeI va AQSh ham «to‘liq formatli» sanksiyalarning joriy etilishi mamlakatni Rossiya bilan yanada kengroq integratsiyaga olib borishini tushunishadi, shuning uchun ular keskin choralar ko‘rmaydilar, deya ta’kidladi nashr suhbatdoshi.

«Sanksiyaga uchragan oʻzbek kompaniyalari» ommaviy axborot vositalarining bo‘shligi; AQSh va Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyodagi haqiqatan ham yirik kompaniyalarga nisbatan sanksiya qoʻllash xavfi yoʻq, faqat osonlikcha yopilishi va oʻrniga 10 ta yangisi ochilishi mumkin boʻlgan tashkilotlar kiritilgan sanktsiyalar ro‘yxatiga” – deydi Grigoriy Mihaylov.

The Bell nashri Qozog‘iston, Gruziya, Armaniston, O‘zbekiston, Ozarbayjon, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkiyaning savdo statistikasini tahlil qilib, sanksiyalarga qaramay, Rossiya Federatsiyasiga eksport deyarli 40 foizga oshgan degan xulosaga keldi. Shu bilan birga, ushbu mamlakatlar Rossiyaga eksport qilinishi taqiqlangan tovarlarning aniq toifalari importini keskin oshirishdi.

«Oʻzbekiston orqali ikki tomonlama yuklarning tranziti davom etmoqda, biroq uning hajmi kichik. Rossiyada bunday yuklarni yetkazib berishning asosiy yoʻnalishlari boshqa joylarda», – deya taʼkidlaydi Mihaylov va uning fikricha, Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun sanksiyalangan tovarlar tranziti roli boʻrttirilganiga oydinlik kiritadi.