Nega dollar tez ko‘tarilmoqda va qanday choralar ko‘rish mumkin
So‘nggi haftalarda so‘mning dollarga nisbatan sezilarli darajada devalvatsiyasi kuzatildi. O‘tgan hafta, 27-mart kuni dollarning rasmiy kursi ilk bor 12 600 so‘m darajasidan o‘tib ketdi va o‘sha vaqtdan beri deyarli uzluksiz o‘sib bormoqda.
3-aprel kuni Markaziy bank Amerika valyutasining qiymatini 12 668 so‘m etib belgilab, uni 34,48 so‘mga oshirdi. «Kursiv» ekspertlardan chet el valyutasi nima uchun bunchalik tez ko‘tarilayotgani va bunday dinamika kimga foyda keltirayotganini so‘radi.
O‘sish sabablari
Kap Depo investitsiya kompaniyasi moliyaviy tahlilchisi Shodibek Kenjaevning fikricha, hozircha Amerika valyutasi o’sishining asosiy omili iqtisodiyotning umumiy holati, importning eksportga nisbatan o’sishi va davlat byudjeti taqchilligidir.
«Masalan, mashina va asbob-uskunalar, energiya resurslari va neft mahsulotlari, qora metallar importining yuqori oʻsish surʼati saqlanib qolmoqda, bu esa bir tomondan kelgusida ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun asos yaratsa, ikkinchi tomondan, savdo balansi taqchilligini saqlab qoladi» – dedi Kenjaev.
Ammo toʻliq tahlil qilish uchun Markaziy bank maʼlumotlari (statistik byulleten va Oʻzbekistonning xalqaro zaxiralari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar) va Statistika agentligining aprel oyi oʻrtalarida eʼlon qilinadigan savdo aylanmasi haqidagi maʼlumotlarini kutish kerak, deya qoʻshimcha qildi ekspert.
Freedom Broker investitsiya tahlilchisi Boris Bondar ham xuddi shunday fikrda. Uning fikricha, o‘zbek so‘mining so‘nggi yillarda AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanishining asosiy sababini 2023-yilda rekord darajadagi $13,7 mlrd tashkil etgan savdo taqchilligining doimiy oshib borayotgani bilan bog‘lash mumkin.
«Dollar kursiga qoʻshimcha bosim qoʻshni davlatlar milliy valyutalarining soʻnggi paytlarda sezilarli darajada zaiflashishi tufayli transchegaraviy pul oʻtkazmalarining pasayishi bilan bogʻliq», — dedi Bondar.
Yilning birinchi yarmi bo‘yicha prognozlar
Kenjayev prognoziga ko‘ra, dollarning so‘mga nisbatan kursi iyun oyi oxirigacha 12 750 – 12 800 so‘m oralig‘ida shakllanadi (tahlilchining 2023-yil noyabr oyidagi oldingi prognoziga nisbatan 50-100 so‘mga yuqori).
«Birinchi navbatda, so‘nggi 3 oydagi dinamikani ta’kidlash joiz – yanvarda so‘m dollarga nisbatan 0,7 foizga, fevralda 0,4 foizga, mart oyida esa 1,1 foizga pasaygan. Bu dinamika 2023-yildagi valyuta kursidagi o‘zgarishlarga deyarli mos keladi. Shu bilan birga, joriy yilning ikkinchi choragida valyuta kursining keskin o‘zgarishini kutmaslik kerak. Odatda bu davrda inflyatsiyaning sezilarli darajada pasayishi, shuningdek, 2024-yil iyun oyida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan deflyatsiyani hisobga olgan holda milliy valyuta qadrsizlanishining sekinlashishi kuzatiladi.»- dedi u.
Boris Bondar, aksincha, so‘mning AQSh dollariga nisbatan yanada zaiflashishini va 2024-yilning birinchi yarim yilligi oxirigacha almashuv kursining bir dollar uchun 13 ming so‘m darajasida o‘rnatilishini kutmoqda.
Dollar mustahkamlashidan kimga naf
Valyuta kursining o‘sishidan korxona va tarmoqlar foyda ko‘rishmoqda, agar ularning valyuta tushumlarining salmoqli ulushi Amerika valyutasida bo‘lsa, deb hisoblaydi Shodibek Kenjaev. Uning so‘zlariga ko‘ra, kompaniya valyuta tushumlari va naqd pul zaxiralarining ulushi qanchalik ko‘p bo‘lsa, u zaif sumdan shunchalik manfaatdor bo‘ladi.
Gap birinchi navbatda oltin qazib oluvchilar va mis, rux ishlab chiqaruvchilar va boshqa yirik eksportchilar haqida ketmoqda. Ulardan tashqari, AQSh valyutasining o‘sishidan neft kompaniyalari ham foyda ko‘rishadi.
Shu bilan birga, uning ta’kidlashicha, ushbu dinamikadan zarar ko‘radigan korxonalar ham bor, agar qarzining katta qismi xorijiy valyutada (xalqaro banklardan kreditlar jalb qilish yoki yevroobligatsiyalar chiqarish) bo‘lsa.
Uning hamkasbi Boris Bondar qo‘shimcha qiladi: «Odatda eksport qiluvchi kompaniyalar milliy valyutaning qadrsizlanishidan foyda ko‘rishadi. Shunday ekan, metallurgiya, qishloq xo‘jaligi va avtomobilsozlik kabi eksportga yo‘naltirilgan asosiy tarmoqlar dollar kursining o‘sishidan foyda ko‘rishini kutish mumkin».
Salbiy oqibatlardan qanday choralar ko‘rish kerak
Ikkala ekspert ham O‘zbekiston fond bozoriga sarmoya kiritish, banklarda depozit hisob raqamlarini ochish, shuningdek, mahalliy banklardan oltin quyma sotib olish orqali o‘zini o‘zbek so‘mining zaiflashuvidan himoya qilishi mumkin degan fikr bildirishdi.
«Ta’kidlash joizki, yil boshidan buyon O‘zbekistonning asosiy eksport mahsuloti hisoblangan oltin 10,3 foizga qimmatlashgan. Oʻzbekiston Markaziy banki tomonidan aholiga sotilayotgan oltin quymalarining narxi mart oyida 10,9 foizga oshganini koʻrsatdi», – deydi Shodibek Kenjayev.
Boris Bondarning so‘zlariga ko‘ra, omonatlarni diversifikatsiya qilish xususiy investorlar uchun valyuta riskini boshqarishning ishonchli usuli bo‘lishi mumkin.
«Masalan, dollardagi omonatlar ulushini oshirish kapitalni valyuta kursining o‘zgarishidan himoya qilish yechimlaridan biridir. Ayniqsa, O‘zbekiston banklarida stavkasi yiliga 7 foizga yetishi mumkin bo‘lgan o‘rta muddatli xorijiy valyutadagi depozitlarni ko‘rib chiqishga arziydi», — deya ta’kidlaydi Bondar.
Bundan tashqari, u oltinga ham e’tibor berishni maslahat beradi.
«Hozirgi paytda jozibador muqobil oltin hisoblanadi. Besh grammlik oltin quyma qiymati yil boshidan buyon qariyb 11,5 foizga oshdi va 3-aprel holatiga ko‘ra 4,83 mln so‘mni tashkil qildi. Jahon bozorida oltin investorlarning e’tiborini tortdi. Narx tarixiy rekordlarni o‘rnatishda davom etmoqda – unsiya uchun $2 272. Fevral oyining o‘rtalarida oltinning keskin ko‘tarilishi boshlandi – bir oy ichida narx deyarli 10 foizga oshdi, bu oltin uchun juda jiddiy ko‘rsatkichdir (so‘nggi o‘n yilliklarda oltin yiliga o‘rtacha 5 foizga oshar edi)» — dedi ekspert.
Investorlarga maslahatlar
Faol investitsiyalar milliy valyutaning qadrsizlanishi aholi uchun zararni kamaytirishi mumkin, dedi Shodibek Kenjaev.
«Toshkent fond birjasidagi yuqori likvidli aksiyalarni, xususan, O‘zbekiston Markaziy bankining asosiy stavkaga bog‘liq bo‘lgan “O‘zbekinvest» aksiyalarini diqqat bilan ko‘rib chiqishni tavsiya qilamiz. Kompaniya aksiyalarining daromadliligi «Markaziy bankning asosiy stavkasi + 10 foiz» darajasida belgilanadi, bu hozirda yillik 24 foizni tashkil qiladi. Shuningdek, «Hamkorbank», O‘zbekiston tovar-xomashyo birjasi va boshqa emitentlarning aksiyalari ham yuqori rentabellikda”, — deya xulosa qildi tahlilchi.
