O‘zbekistonda rasmiy kriptovalyuta bozori o‘sib bormoqda

2024-yil 31-may kuni O‘zbekistonda Binance kriptobirjasi bilan navbatdagi sud bo‘lib o‘tadi. Davlat rasmiylari savdo platformasini mamlakat fuqarolariga litsenziyasiz xizmat ko‘rsatishda ayblamoqda, platforma esa mahalliy qonunlarni buzganlik uchun jarima to‘lamoqchi emas. O‘zRda kriptoaktivlarni sotib olish bo‘yicha o‘ndan ortiq yuridik shaxslar faoliyat ko‘rsatmoqda. Qoidabuzarlar uchun esa O‘zbekistonning Ma’muriy va Jinoyat kodekslarida kriptovalyutalarning noqonuniy muomalasiga oid moddalar paydo bo‘ldi.

Byudjet foydasi uchun

2024-yil 21-may holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda ikkita kriptobirja, o‘nta do‘kon va uchta depozitariy kriptoaktivlar sohasida faoliyat yuritish uchun litsenziyaga ega. Regulyator, Istiqbolli loyihalar milliy agentligi (ILMA) bunday biznesni «daromadli» deb baholaydi. Shu sababli, mart oyida litsenziya boʻyicha ish uchun toʻlovlar sezilarli darajada oshdi. Endi birjalar oyiga taxminan $20 ming toʻlaydilar (stavka deyarli ikki baravar oshdi), doʻkonlar esa $5 ming atrofida (9 baravardan ortiq oʻsish). Bu bozor ishtirokchilaridan Davlat byudjetiga yiliga million dollardan ortiq daromad olishini anglatadi.

ILMA vakili «Kursiv»ga aytganidek, toʻlovlarni oshirishdan oldin regulyator kriptobiznesmenlariga oʻz rejalari haqida gapirib berdi. Oʻshanda hech kim qarshi boʻlmagan, hozir ham norozilar yoʻq. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, bozor ishtirokchilari tomonidan olingan foyda ularga tariflarni oshirishdan tashvishlanmaslik imkonini beradi.

«Kursiv» bilan suhbatlashgan ekspertlar kriptovalyutaning O‘zbekistondagi real aylanmasini baholashga jur’at eta olmadilar. ILMAning Kripto-aktivlar aylanmasi sohasini rivojlantirish boshqarmasi boshligʻi Askarjon Zokirovning ta’kidlashicha, «agentlik hozirda xizmat koʻrsatuvchi provayderlar oʻz platformalari orqali uzatiladigan ma’lumotlar asosida bozorning tarmoq tahlilini oʻtkazmoqda». Shu bilan birga, tartibga soluvchi vakili ishonch bilan ta’kidladiki, «katta miqdordagi mablag‘lar» soyadan chiqarilgan.

Har kim ma’lumotlarni oshkor qiladigan platformalarning aylanmasini tekshirishi mumkin. «Kursiv» monitoringi yil davomida savdo hajmining keskin o‘sishini ko‘rsatdi. Misol uchun, UzNex kripto birjasida (2019-yilda litsenziya olingan) bir yil avval siz faqat Bitkoin yoki Ethereum sotib olishingiz mumkin edi va birinchi kriptovalyuta bilan tranzaktsiyalar miqdori 24 soatda o‘rtacha 3 dan 9 tangagacha o‘zgarib turardi. Ayni paytda Bitcoin savdo hajmi kuniga 0,5 dan 1 ming tangagacha bo‘lishi mumkin. Misol uchun, 21-may kuni kechqurun birja statistikasi 526 BTCni ko‘rsatdi. O‘sha kundagi kurs bo‘yicha bitimlar miqdori (dollar bilan hisoblanganda) kuniga qariyb $37 million tashkil qildi. Har bir tranzaksiya uchun 0,1% komissiya bilan (xaridor va sotuvchi tranzaktsiya uchun to‘laydi), oddiy hisob-kitoblar 24 soat ichida $74 ming miqdoridagi Bitkoin harakatidan tushgan daromadni ko‘rsatadi. So‘m bozorida birinchi kriptovalyutadan tashqari yana 16 ta altkoinlar sotilmoqda. Shunday qilib, O‘zbekistonda rasmiy platformalarda kriptoaktivlarning yillik aylanmasi milliardlab dollarga yetishi mumkin.

Noqonuniy harakatlar uchun jazo

O‘zbekistondagi oq kriptobozorining bunday ko‘rsatkichlari tasodifiy emas. Mamlakatda ILMA litsenziyasiga ega bo‘lmagan platformalar veb-saytlari bloklangan (foydalanuvchilar hatto VPN ham yaxshi yordam bermayotganidan shikoyat qiladilar). 2024-yil 20-apreldan respublikaning jinoiy va ma’muriy qonunchiligiga kriptoaktivlarni noqonuniy sotib olish yoki sotish, shuningdek, qazib olish uchun javobgarlik toʻgʻrisidagi oʻzgartirishlar kuchga kirdi.

ILMA fuqarolarni tavakkal qilish kerak emasligi haqida ogohlantirdi va ularni faqat rasmiy platformalarda tranzaktsiyalarni amalga oshirishga chaqirdi. Aks holda 15 sutkagacha ma’muriy qamoqqa olinishi yoki 500 dan 800 AQSH dollarigacha jarimaga tortilishi mumkin. Takroriy buzilish jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Kriptovalyutalarning noqonuniy savdosi $2,7 minggacha jarima, axloq tuzatish ishlari yoki hatto bir yilgacha qamoq jazosi bilan jazolanadi. Takroriy harakatlar yanada jiddiy oqibatlarga olib keladi.

Noqonuniy kriptobirjalar va do‘konlar ham bosim ostida – maqola boshida tilga olingan «O‘zbekiston hukumati Binance’ga qarshi» jarayoni bunga yorqin misoldir. Platforma, ILMAning ogohlantirishlariga qaramay, O‘zbekiston fuqarolariga litsenziyasiz xizmat ko‘rsatishda davom etgan. OKX birjasi boshqacha yo‘l tutishga qaror qildi va O‘zbekistondagi foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatishni to‘xtatganini rasman e’lon qildi. Foydalanuvchilarga 15-mart kuni Toshkent vaqti bilan soat 05:00 ga qadar barcha ochiq pozitsiyalarni yopish va 30-mart soat 05:00 ga qadar aktivlarni yechib olish taklif qilindi.

ILMA o‘z harakatlarini ichki bozorni rivojlantirish, valyuta chiqib ketishiga qarshi turish, shuningdek, pul mablag‘laridan jinoiy maqsadlarda foydalanishning oldini olish niyatida tushuntiradi.

Kriptovalyuta bilan bog‘liq xavflar

Taqiqlangan yoki noqonuniy faoliyat uchun mablag‘lardan foydalanish kriptovalyutalarning muhim xavflaridan biri hisoblanadi, deydi S&P Global Ratings moliyaviy institutlar reyting bo‘limi direktori Natalya Yalovskaya.

«P2P pul o‘tkazmalari ochiq bo‘lsa-da, jinoiy daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurash tizimlariga qiyinchilik tug‘diradi», deb tushuntiradi u.

Eslatib o‘tamiz, Binance O‘zbekistonda bunday operatsiyalarni qonuniylashtirish tarafdori bo‘lgan va ILMAdan bunday operatsiyalarni qonuniylashtirishni so‘ragan. Ammo regulyator qat’iy edi va buni qilishni qat’iyan rad etdi. Shundan so‘ng, Binance litsenziyasini olish bo‘yicha muzokaralar to‘xtatildi.

Yalovskaya O‘zbekiston uchun dolzarb bo‘lgan boshqa xavflarni ham aytib o‘tdi. Ulardan biri – uy xo‘jaliklarining moliyaviy farovonligi.

«Kriptovalyutalar an’anaviy ravishda kapital bozorlariga qaraganda ancha beqaror. Bundan tashqari, O‘zbekistonda aholining moliyaviy savodxonligi umuman past va odamlar kriptovalyutaga sarmoya kiritish bilan bog‘liq barcha tahdidlardan xabardor bo‘lmasligi mumkin. Bunga valyuta kursining o‘zgaruvchanligi, tegishli komissiyalar va o‘z mablag‘larining xavfsizligi masalalari kiradi», deya tushuntiradi ekspert.

Moliyaviy barqarorlik uchun ham xavf bor, deb hisoblaydi S&P vakili. Kriptovalyutalarning tarqalishi potentsial ravishda pul-kredit siyosati samaradorligini pasaytiradi (dollarlashtirishga o‘xshash), kapitalning chiqib ketishini oshirishi mumkin va bank depozitlaridan kriptovalyutalarga sezilarli miqdordagi mablag‘lar oqimi oxir-oqibatda banklarning moliyaviy barqarorligining pasayishiga olib keladi.

Natalya Yalovskaya Nigeriyani misol qilib keltiradi, bu yerda valyuta nazorati fonida kriptovalyuta hamyonlariga kiruvchi o‘tkazmalar 2022-yilda $60 milliarddan oshdi (YaIMning 12 foizi). Taqqoslash uchun: migrant o‘tkazmalarining umumiy hajmi bor-yo‘g‘i $22 milliardni tashkil etdi, aholining 10 foizdan ortig‘i allaqachon kriptovalyuta egalariga aylangan. Potentsial ortib borayotgan xatarlarga javob sifatida regulyator kriptovalyutalar bilan bog‘liq faoliyat ustidan nazoratni kuchaytirdi va ulardan daromad solig‘i ham joriy etildi.

«Ammo bu xatarlar O‘zbekiston uchun juda uzoq ko‘rinadi: kriptovalyutalarga ega bo‘lgan fuqarolar hali ham ko‘p emas, qonunlar esa bu aktivlarni taqiqlashdan ko‘ra nazorat qilishga qaratilgan», deya xulosa qiladi Natalya Yalovskaya.