Iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti sovrindori, fransuz olimi Jan Tirol shu hafta Toshkentda ochiq ma’ruza qildi. Unda tadqiqotchi eng mashhur asari – «Umumiy manfaatlar uchun iqtisodiyot» kitobining asosiy qoidalari haqida gapirdi. Kursiv Uzbekistan muxbiri iqtisodchining nutqidagi asosiy fikrlarni jamladi.
Umumiy manfaat nima
Olimning fikricha, iqtisodiyot faqatgina raqamlar va formulalar olami emas, balki axloqiy qadriyatlarni ham oʻzida mujassam etgan bir turdagi falsafiy fandir.
«Iqtisodiyot va boshqa ijtimoiy fanlarning maqsadi dunyoni odamlar uchun qulay yashash muhitiga aylantirishga yordam berishdir. Bu, birinchi navbatda, jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni taqozo etadi, – dedi notiq.
Uning fikricha, jamoat manfaatini tushunish uchun har bir kishi qanday muhitda yashashni xohlaydi, degan savolga javob berishi lozim. Shu bilan birga, ijtimoiy iyerarxiyadagi hozirgi mavqeingizdan mavhumlik qilish muhimdir. Murakkab fikrlash tajribasi Tirol ishida muhim bo‘lgan atama xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.
Biroq haqiqatda umumiy manfaatlar alohida fuqarolar, kompaniyalar yoki davlatlar manfaatlariga zid keladigan ko‘plab holatlar mavjud. Misol uchun, bir kishi emlashni rad etishi mumkin, bu esa ommaning sog‘lig‘iga xavf tug‘diradi. Yoki: bank foyda ko’rish uchun mijozlarning pullarini xavf ostiga qo’yadi, davlat milliy qadriyatlar uchun global qadriyatlarni e’tiborsiz qoldiradi.
“Yirik siyosiy arboblar oʻrtasidagi kelishmovchiliklar va manfaatlar toʻqnashuvining ta’sirini ham hisobga olish kerak. Mening tadqiqotim bunday vaziyatlarda siyosatni qanday tashkil qilish va zamonaviy davlat yaratishga qaratilgan», – deya qo‘shimcha qildi Tirol.
Bozor axloqiy bo’lishi mumkinmi
Ma’ruzachining fikricha, bir qator shartlar bajarilsa, umumiy manfaat iqtisodiy taraqqiyotning maqsadi bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, jamiyatda mustahkam qonunchilik bazasi yaratilishi, sug‘urtalash, monopoliyaga qarshi kurash mexanizmlari yo‘lga qo‘yilishi kerak. Fuqarolar hayotda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muvaffaqiyatsizliklardan himoyalanishi va ta’lim olishda teng huquqlarga ega bo‘lishi zarur. Bundan tashqari, bag‘rikenglik, etnik, diniy, siyosiy muhitlarni ham saqlash kerak.
Tirol bir necha jihatdan yakuniy maqsadi umumiy manfaat bo‘lgan iqtisodiy xatti-harakatlarni rag‘batlantirishni taklif qildi. Shunday qilib, jamiyat xudbinlik harakatlarining oqibatlarini, masalan, global isish haqida bilishiz lozim. Biznesning korporativ ijtimoiy mas’uliyati va shaxslarning yaxlitligi qo‘llab-quvvatlanishga muhtoj.
Ko‘pincha bozor iqtisodiyoti siyosatchilar va fuqarolik jamiyati tomonidan axloqsiz deb sifatlanadi, chunki uning ishtirokchilari faqat foyda olishni ko‘zlaydi. Nobel mukofoti sovrindori bu da’voga qarshi chiqib, bozor axloqiy ham, noaxloqiy ham emasligini aytdi.
«Ha, bozor ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, lekin to‘g‘ri tartibga solinsa, u iqtisodiy tashkilotning kaliti o‘laroq xizmat qiladi», – deb tushuntirdi Tirol.
Nima uchun bozor iqtisodiyoti sukut bo‘yicha umumiy manfaatga intilmaydi
Haqiqat shundaki, bozor ishtirokchilari har doim ham ijtimoiy mas’uliyatni namoyish etmaydi. Tadbirkorlar axloqsiz tanlovlar qilganda, buni qilmasalar ham, talab boshqa birovni xuddi shunday qadamga majburlashini aytib, oqlaydilar. Shu bois poraxo‘rlik, fohishabozlik, qurol va psixotrop moddalarni sotish kabi hodisalar mavjud.
Bozor iqtisodiyotining umumiy manfaatlar sari intilishiga to‘sqinlik qiluvchi ikkinchi omil siyosatdagi inson omilidir. Ijtimoiy tengsizlik va iqlim o‘zgarishi kabi uzoq muddatli muammolarni e’tiborsiz qoldirish muammosi mavjud. Ayrim davlat amaldorlari jamoatchilik ma’qullashiga intilib, bu muammolarni hal qilishga intilmaydi, balki qisqa muddatli, ko‘pincha populistik tashabbuslar bilan chiqishadi. Xuddi shu sabab lobbichilik va qarindoshchilikka olib keladi.
Vaziyat bizning idrokimizdagi kognitiv buzilishlar tufayli og‘irlashadi. Odamlar yorqin kelajakka umid qilishadi, shuning uchun ular qiyinchiliklar xavfini kam baholaydilar. Biz tashvishli va noto‘g‘ri ko‘rinadigan narsalarni ham sezmaymiz, shuning uchun ijtimoiy muammolar ko‘pincha e’tibor doirasidan tashqarida qoladi va biz uchun ahamiyatli ko‘rinmaydi.
Bundan tashqari, odam o‘zini antisotsial tutganida, u buning uchun yaxshi sabablarni o‘ylab topishga intiladi. Bunday xatti-harakatlar namunasini emlash muxoliflari misolida ko‘rish mumkin. Ko‘p odamlar sog‘liqni saqlashga ta’sir qiladigan sabab va ta’sirni chalkashtirib yuboradi. Ba’zi fuqarolar tibbiy muammolar topilmasligi uchun shifoxonaga borishdan bosh tortishadi. Biroq bu tanlov jiddiy asoratlar keltirib chiqarishi mumkin.
«Hayotning achchiq haqiqatlari bizning qalbimizda chuqur oʻrnashgan e’tiqodlarimizga yoʻl topolmaydi», – deydi olim fransuz yozuvchisi Marsel Prustdan iqtibos keltirib.
Tirol tavsiyasiga koʻra, ma’lum bir muammolarni bartaraf etish uchun nafaqat qonunchilik islohotlari, balki jamiyat ongiga foydali gʻoyalarni singdirish orqali ham erishish mumkin. Masalan, axloqiy qadriyatlarni targʻib etuvchi ertaklar yoki muhojirlarning hayoti haqidagi voqealar bunda muhim rol oʻynashi mumkin. Faqat bunday gʻoyalar jamiyatda mustahkam oʻrnashgachgina haqiqatlarning ahamiyati ortib boradi.
Davlatning roli
Nobel mukofoti sohibining fikricha, bunday sharoitda davlat uchta asosiy vazifani bajarishi lozim.
Birinchisi – tartibga soluvchi vazifa. Umumiy manfaatga erishish uchun davlat bozor iqtisodiyotidagi kamchiliklarni bartaraf etishi zarur.
Shuningdek, mazkur tizimda hokimiyat nihoyatdagi maqsadni hisobga olgan holda, istiqbolli iqtisodiy yoʻnalishlarga turtki beradi. Bu ishtirok toʻgʻridan-toʻgʻri (innovatsion loyihalarni moliyalashtirish) yoki bilvosita (infratuzilma va huquqiy bazani ta’minlash) shaklida amalga oshirilishi mumkin.
Nihoyat davlatning vazifasi budjet cheklashlari va siyosiy tayinlovlar orqali bozorni yumshoq boshqarishdan iborat.
«Yaxshi siyosat zamonaviy davlatni chuqur anglash, jamiyatning qabul qilish va bilish jarayonidagi xatolarni hisobga olishni talab qiladi», – deya ta‘kidlaydi Tirol.
Nobel mukofoti laureatining fikricha, umumiy manfaatga erishish maqsadida olib borilgan iqtisodiy va ijtimoiy tahlil asosiy ijtimoiy muammolarga javob berishga yordam beradi.
Kursiv Uzbekistan’ning avvalgi xabariga koʻra, bu yilgi iqtisod boʻyicha Nobel mukofoti «Nega ba’zi mamlakatlar boy, boshqalari qashshoq?» kitobining mualliflariga berildi.
