Freedom Finance Global kompaniyasi Markaziy Osiyodagi toʻrtta davlat — Qozogʻiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston va Tojikiston aholisining iste’molchilar ishonchi, inflyatsiya va devalvatsiya kutilmalarini o‘n yettinchi oydirki o‘rganib kelmoqda. 2024-yil noyabr oyida iste’molchilar ishonchida turli oʻzgarishlar kuzatildi. Faqat ikki davlatda indeks oʻsishi, uchta mamlakatda esa ikki-uch oylik tendensiyalarning oʻzgarishi qayd etildi. Biroq inflyatsion kayfiyat deyarli barcha davlatlarda yomonlashdi va koʻrsatkichlarda keskin oʻzgarishlar ro‘y berdi. Mintaqada milliy valyutalarning qadrsizlanishi fonida devalvatsiya kutilmalari yana koʻtarildi.
Noyabr oyida iste’molchilar ishonchining umumiy indeksi (CCI) Markaziy Osiyodagi ikki mamlakatda yaxshilandi. Qirgʻizistonda ikki oylik pasayishdan soʻng indeks biroz tiklanish koʻrsatdi. Tojikistonda esa uch oylik oz miqdordagi pasayish o‘rnini sezilarli tiklanish kuzatildi va koʻp yo‘qotishlar qoplandi. Shu bilan birga, Qozogʻistonda ikki oylik oʻsishdan soʻng indeks pasayib, 2024-yilning may oyidan beri eng past darajaga tushdi. Oʻzbekistonda esa CCI dinamikasi toʻrt oydan beri oʻzgaruvchan boʻlib, bu safar oktabr oyidagi oʻsishdan keyin indeks sezilarli pasaydi.
Qozogʻiston va Oʻzbekistonda har oyda 3600 ta soʻrovnoma yigʻiladi, Qirgʻizistonda 1600 ta, Tojikistonda esa 1200 ta. Bu koʻrsatkichlar har bir davlat aholisi soniga mos ravishda tanlangan. Tadqiqotlar dunyoning koʻplab mamlakatlarida iste’molchilarning ishonch indeksini aniqlash uchun qoʻllaniladigan metodologiyaga asoslangan boʻlib, United Research Technologies Group kompaniyasi tomonidan mintaqaviy ehtiyojlarga moslashtirilgan. Maʼlumotlar telefon orqali soʻrov oʻtkazish yoʻli bilan toʻplanadi. Soʻrovnoma anketasi moslashtirilgan: tadqiqot respondentlarning ona tilida olib boriladi.
Qozogʻiston
Noyabr oyida Qozogʻistonda iste’molchilar ishonchi indeksi ketma-ket ikki oylik oʻsishdan soʻng sezilarli pasayib, 101,3 punktni tashkil etdi. Bu koʻrsatkich 2024-yilning may oyidan beri eng past daraja hisoblanadi. Respondentlarning kayfiyati beshta subindeksdan toʻrt tasida yomonlashgani qayd etildi. Eng katta pasayish soʻnggi 12 oy ichida iqtisodiy vaziyatdagi oʻzgarishlar boʻyicha baholarda kuzatildi. Oʻtgan yilning noyabri bilan taqqoslaganda, iste’molchilar ishonchi indeksi 6,9 punktga tushib ketdi, bu koʻp jihatdan iqtisodiy vaziyatdagi oʻzgarishlarga berilgan baholarning keskin pasayishi bilan bogʻliq.
Oʻtgan 12 oy ichidagi iqtisodiy vaziyatga oid optimizmning keskin pasayishi
Oʻtgan 12 oyda iqtisodiyotdagi oʻzgarishlarni baholash subindeksi oktabr oyiga nisbatan 5,8 punktga pasayib, 76,8 punktni tashkil etdi. Bu koʻrsatkich may oyidan beri eng past daraja boʻldi. Iqtisodiyotda ijobiy oʻzgarishlar yuz bergan deb hisoblagan qozogʻistonliklar ulushi 18,7 foizdan 16,1 foizga tushdi. Shu bilan birga, salbiy javoblar ulushi sezilarli oshib, 39,6 foizdan 44,4 foizga yetdi.
Yosh guruhlari orasida eng katta optimizm pasayishi 45–59 yoshdagi respondentlarda qayd etildi. Ulardagi ijobiy javoblar ulushi 16,7 foizdan 12,7 foizga tushib, barcha yosh guruhlari orasida eng past koʻrsatkichni koʻrsatdi. Shu bilan birga, boshqa yosh guruhlari orasida ham ijobiy javoblar ulushi pasaygani kuzatildi. Eng yaxshi koʻrsatkichni 29 yoshgacha boʻlgan yoshlar qayd etdi – ularning ijobiy javoblari ulushi 19,8 foizni tashkil etdi, ammo bu koʻrsatkich ham oktabr oyiga nisbatan 3,2 punktga pasaydi.
Hududlar orasida eng katta yomonlashish Atirau viloyatida kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 25,1 foizdan 9,5 foizga tushdi. Ushbu natija noyabr oyida barcha viloyatlar orasida eng past koʻrsatkich boʻldi. Bundan tashqari, Gʻarbiy, Sharqiy Qozogʻiston va Jambil viloyatlarida ham oylik yirik pasayish qayd etilib, optimistlar ulushi 10–12 punktga kamaydi. Eng yaxshi koʻrsatkich esa Mangʻistau viloyatida qayd etildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 23,5 foizni tashkil etib, oʻrtacha respublika koʻrsatkichidan sezilarli yuqori boʻldi.
Shaxsiy moliyaviy ahvol prognozlarining yomonlashuvi
Keyingi 12 oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvol oʻzgarishlari prognozi subindeksi ham keskin pasayib, 4,6 punktga tushib, 127,9 punktni tashkil etdi. Bu natija tadqiqotlar davomida qayd etilgan uchinchi eng yomon koʻrsatkichdir. Shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanadi deb hisoblaganlar ulushi oktabr oyidagi 50 foizdan noyabrda 47,2 foizga tushdi.
Yosh guruhlari orasida optimizmning pasayishi barcha guruhlarda kuzatilmaydi. Eng katta pasayish 29 yoshgacha boʻlgan yoshlarda qayd etildi — ijobiy fikr bildirgan respondentlar ulushi 67,1 foizdan 61,3 foizga tushdi. Shunga qaramay, bu koʻrsatkich hali ham barcha yosh guruhlari orasida eng yuqori boʻlib qolmoqda. 60 yoshdan oshganlar orasida esa, aksincha, kichik boʻlsa-da, optimizmning tiklanishi kuzatildi — oktabrdagi 31,1 foizdan noyabrda 32,5 foizga oʻsdi.
Hududlar orasida shaxsiy moliyaviy ahvol oʻzgarishlari boʻyicha pessimizmning eng katta oʻsishi Aqtobe va Qiziloʻrda viloyatlarida kuzatildi. Bu yerda ijobiy javoblar ulushi mos ravishda 15 va 14 punktga kamaydi. Shunga qaramay, noyabr oyida eng past natija Jetisoy viloyatida qayd etildi, bu yerda keyingi 12 oyda shaxsiy moliyaviy ahvol yaxshilanishini kutayotganlar ulushi atigi 37,6 foizni tashkil etdi. Bu borada yetakchi Mangʻistau viloyati boʻlib, bu yerda koʻrsatkich 56,3 foizdan 58 foizga koʻtarildi.
Kelgusi bir oy uchun inflyatsion kutilmalar keskin oshdi
Noyabr oyida Qozog‘iston aholisi tomonidan inflyatsiya bo‘yicha bildirilgan baholar oktabr oyidagi rekord darajadagi past koʻrsatkichlardan keyin sezilarli oʻsish qayd etdi. O‘tgan oy davomida respondentlarning 40,9 foizi (oktabrda 37,5 foiz) narxlarning keskin oshganini ta’kidladi. Bir yil davomida narxlarning tez oshganini sezganlar ulushi esa kamroq oʻsdi: oktabrdagi 47,5 foizdan 49,9 foizga koʻtarildi. Shunga qaramay, har ikkala koʻrsatkich oʻtgan olti oylik davrning oʻrtacha darajasiga yaqin boʻlib qoldi.
Biroq, Qozog‘iston aholisi inflyatsion kutilmalar oktabr oyiga nisbatan yanada sezilarli oʻsish ko‘rsatib, yilning yangi maksimumlariga yetdi. Kelgusi bir oy ichida narxlarning keskin oshishini kutayotganlar ulushi 21,9 foizdan 30,6 foizga koʻtarildi. Kelgusi 12 oy davomida narxlar oshishi tezlashishini kutayotgan respondentlar ulushi esa oktabrdagi 25,4 foizdan noyabrda 27,5 foizga oʻsdi.
Qozogʻiston Respublikasi Milliy banki tomonidan inflyatsion baholar va kutilmalar boʻyicha o‘tkazilgan tadqiqot ham oktabr oyidagi ko‘p oylik past koʻrsatkichlardan keyin oʻxshash dinamika namoyon qildi. Taqdim etilgan maʼlumotlarga koʻra, bir yil davomida narxlarning keskin oshishini kutayotganlar ulushi 19,9 foizdan 22 foizga oshdi. Bir oy davomida narxlarning tez oʻsishini kutayotganlar ulushi esa 18,1 foizdan 27,1 foizga keskin koʻtarildi. Inflyatsion baholar ham bizning tadqiqotimiz kabi ozgina oʻsish koʻrsatdi. So‘nggi bir oyda narxlarning oshishini qayd etgan respondentlar ulushi 27,9 foizdan 32,4 foizga oʻsdi. So‘nggi 12 oy davomida narxlarning tez oshganini taʼkidlaganlar ulushi esa 39,4 foizdan 40,2 foizga koʻtarildi.
Oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining sezilarli darajada oshishi respondentlarning ko‘pchiligini hanuz tashvishga solmoqda. Aholi tomonidan eng sezilarli qimmatlashgan tovarlarning Top-4 ro‘yxati bir necha oy davomida o‘zgarmagan: «Go‘sht va parrandachilik mahsulotlari», «Sut va sut mahsulotlari», «Non va non mahsulotlari» hamda «Sabzavot va mevalar». Noyabr oyidagi inflyatsion baholarning o‘sishiga qaramay, yuqorida qayd etilgan barcha mahsulotlar bo‘yicha narxlarning keskin oshishini sezganlar ulushi oktabr oyiga nisbatan o‘rtacha 4,1 foiz bandga kamaydi. Ayniqsa, non va non mahsulotlarining sezilarli qimmatlashishini taʼkidlaganlar ulushi 26,8 foizdan 21,1 foizga tushdi. Shuningdek, un va shakar bilan tuz kabi mahsulotlar bo‘yicha rekord darajadagi past ko‘rsatkichlar qayd etildi: birinchi mahsulotni faqat 12,8 foiz, ikkinchisini esa 11,5 foiz respondent tanlagan, bu oktabr oyiga nisbatan qariyb 7–8 foiz bandga kam. Rasmiy statistikaga ko‘ra, noyabr oyida go‘sht va parrandachilik mahsulotlari narxi oy davomida atigi 0,2 foizga oshgan, non va don mahsulotlari narxi esa 0,1 foizga pasaygan. Biroq, sabzavot va mevalar narxi mavsumiy o‘sish tufayli oktabrga nisbatan 6,3 foizga oshgan, bunda asosan bodring va pomidor narxi ta’sir qilgan.
Noyabr oyida qozog‘istonliklar valyuta devalvatsiyasi bo‘yicha kutishlari kuchayib, kuzatuvlar tarixida yangi rekord ko‘rsatkichlarga yetdi. Bu davrda dollar kursining bir oy ichida 5 foizdan ko‘proq oshgani bunga sabab bo‘ldi. So‘rov natijalariga ko‘ra, bir yil ichida tengening qadrsizlanishini kutayotganlar ulushi 59,3 foizdan 60,7 foizga oshgan. Bir oy ichida esa bu ko‘rsatkich sezilarli o‘sib, 40,5 foizdan 44,9 foizga yetdi. 2023 yil noyabr oyiga nisbatan pessimistlar ulushi birinchi savol bo‘yicha 5,2 foiz bandga, ikkinchi savol bo‘yicha esa 8,7 foiz bandga oshgan.
O‘zbekiston
Salbiy o‘zgarishlar barcha yosh guruhlarida kuzatilmagan. Noyabr oyida bundan mustasno bo‘lgan guruh – 45–59 yoshdagi respondentlar, ular orasida optimistlar ulushi 41,5 foizdan 42 foizga oshgan. Ushbu ko‘rsatkich barcha yosh guruhlari orasida eng yuqori natija bo‘ldi. Eng katta pasayish esa yoshlar orasida qayd etildi: 39,4 foiz respondentlar yirik xaridlar uchun hozirgi sharoitlarni qulay deb hisoblagan, bu esa oktabr oyidagi 45,8 foizdan ancha past. Shunga qaramay, eng past natija 30–44 yoshdagi respondentlarda qayd etildi, ularning 37,9 foizi sharoitlarni qulay deb baholagan.
Yirik xaridlar uchun sharoitlar yomonlashdi
Noyabr oyida yirik xaridlar uchun mavjud sharoitlarning qulayligi subindeksi 90,7 punktdan 84,2 punktga tushib, tadqiqot tarixidagi uchinchi eng yomon natija qayd etildi. So‘rovda qatnashgan o‘zbekistonliklarning 39,3 foizi yirik xarajatlar uchun sharoitlar qulay deb hisoblagan, bu esa oktabr oyiga nisbatan 2,6 foiz bandga kam.
Salbiy o‘zgarishlar barcha yosh guruhlarida kuzatilmagan. Noyabr oyida bundan mustasno bo‘lgan guruh – 45–59 yoshdagi respondentlar, ular orasida optimistlar ulushi 41,5 foizdan 42 foizga oshgan. Ushbu ko‘rsatkich barcha yosh guruhlari orasida eng yuqori natija bo‘ldi. Eng katta pasayish esa yoshlar orasida qayd etildi: 39,4 foiz respondentlar yirik xaridlar uchun hozirgi sharoitlarni qulay deb hisoblagan, bu esa oktabr oyidagi 45,8 foizdan ancha past. Shunga qaramay, eng past natija 30–44 yoshdagi respondentlarda qayd etildi, ularning 37,9 foizi sharoitlarni qulay deb baholagan.
Oktabr oyiga nisbatan eng katta yomonlashuv Navoiy viloyatida kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 13,5 foiz bandga kamayib, 33,1 foizni tashkil etdi. Bu barcha hududlar orasida eng past ko‘rsatkich bo‘ldi. Shuningdek, optimistlar ulushi Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Qashqadaryo viloyatida ham qariyb 8 foiz bandga pasaydi. Biroq, Sirdaryo viloyatida buning aksi kuzatilib, bu yerda yirik xaridlar uchun sharoitlarni qulay deb hisoblaganlar ulushi 36,9 foizdan 49,1 foizga oshdi. Shu bilan birga, Xorazm viloyati 50,7 foiz ijobiy javob bilan yetakchiligini saqlab qoldi, bu oktabr oyiga nisbatan 2,6 foiz bandga yuqoriroq natija.
Shaxsiy moddiy ahvolga bo‘lgan optimizmning pasayishi
Noyabr oyida sezilarli darajada pasaygan yana bir subindeks — so‘nggi bir yilda shaxsiy moddiy ahvolning o‘zgarishi bo‘ldi. Ko‘rsatkich 3,1 punktga tushib, shunga qaramay, so‘nggi sakkiz oy ichida ikkinchi eng yaxshi natija bo‘lib qoldi. O‘zbekistonliklarning deyarli 60 foizi ijobiy javobni tanlagan bo‘lsa, oktabr oyida bu ko‘rsatkich 62,2 foizni tashkil etgan edi.
Salbiy o‘zgarishlar barcha yosh guruhlarida kuzatildi, faqat 60 yoshdan oshgan eng katta yoshdagi respondentlar bundan mustasno. Oktabr oyida bu guruhdagi ijobiy javoblar ulushi 49,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, noyabrda bu ko‘rsatkich 53,1 foizga yetdi. Shunga qaramay, u hali ham barcha guruhlar orasida eng past natijadir. Eng yaxshi natijani esa hanuzgacha 29 yoshgacha bo‘lgan yoshlar ko‘rsatmoqda. Ularning 69,2 foizi optimist bo‘lib, bu oktabr oyiga nisbatan 3,8 foiz bandga kam. Qolgan ikki yosh guruhining dinamikasi bir-biriga o‘xshash bo‘ldi: 30–44 yoshdagilarda optimistlar ulushi 3,2 foiz bandga, 45–59 yoshdagilarda esa 3,4 foiz bandga pasaydi.
Farg‘ona viloyatida ko‘rsatkichning eng katta pasayishi kuzatildi. Bu yerda ijobiy javob bergan respondentlar ulushi 68,3 foizdan 57,5 foizga tushdi. Biroq, bu noyabrdagi eng yomon natija bo‘lmadi, chunki u Toshkent viloyatida qayd etilib, 55 foizni tashkil etdi. Shuningdek, Jizzax va Buxoro viloyatlarida optimistlar ulushi mos ravishda 8,3 va 8,2 foiz bandga kamaydi. Noyabr oyida oltita hududda ijobiy dinamika kuzatildi, eng katta o‘sish esa Andijon viloyatida qayd etilib, ijobiy javoblar ulushi 57,6 foizdan 66,1 foizga oshdi. Shuningdek, shaxsiy moddiy ahvol yaxshilanishining eng yuqori ko‘rsatkichi Sirdaryo viloyatida qayd etildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 67,2 foizga yetdi.
Inflyatsion kutilmalar va baholar sezilarli darajada yomonlashdi
O‘zbekiston aholisi orasida inflyatsiyaga oid baholar va kutilmalar noyabr oyida oktabr oyidagi pasayishdan so‘ng yana oshdi. So‘nggi bir yilda narxlarning juda keskin o‘sishini his qilgan aholining ulushi noyabrda 50,7 foizga yetdi, bu ko‘rsatkich oktabrda 48,6 foiz edi. O‘tgan bir oy davomida esa ushbu ulush biroz oshib, 29,9 foizdan 30,8 foizga yetdi.
Inflyatsion kutilmalar esa oktabrga nisbatan yanada sezilarli darajada yomonlashdi. Kelgusi oyda narxlarning keskin o‘sishini kutayotganlar ulushi 18,8 foizdan 26,5 foizga ko‘tarilib, tadqiqot o‘tkazilgan barcha davrlar ichidagi eng yuqori ko‘rsatkichga aylandi. Bir yil davomida tezroq narx o‘sishini kutayotganlar ulushi esa 2 foiz bandga oshib, 26,2 foizni tashkil etdi.
Biroq, rasmiy statistika ma’lumotlariga ko‘ra, noyabr oyida narxlar 0,93 foizga o‘sdi, bu esa kamida 2011-yildan beri kuzatilgan eng past ko‘rsatkich hisoblanadi. Yillik inflyatsiya esa 10,24 foizdan 10 foizga sezilarli darajada pasaydi. Shuningdek, go‘sht, xususan, mol go‘shti narxlarining oylik o‘sishining sekinlashishi davom etmoqda. Shunga qaramay, bu respondentlarning kayfiyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularning deyarli 58 foizi «Go‘sht va parrandachilik mahsulotlari» toifasini narxlar keskin o‘sgan tovar sifatida ko‘rsatdi, oktabr oyida esa bunday javoblar ulushi 60,2 foiz edi. Umuman olganda, ko‘plab tovarlar bo‘yicha ushbu ko‘rsatkichlar oktabrga nisbatan sezilarli o‘zgarmagan. Shu bilan birga, meva-sabzavot (+3,3 foiz band) va o‘simlik yog‘i (+2 foiz band) narxlarining o‘sishini qayd etganlar soni biroz oshdi. Aksincha, uy-joy kommunal xizmatlari (–1,4 foiz band) va un (–0,7 foiz band) narxlarining keskin o‘sishini qayd etgan respondentlar soni kamaydi. Ayniqsa, un bo‘yicha ko‘rsatkich tadqiqot tarixidagi eng past darajani yangiladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, noyabr oyida yog‘ va yog‘ mahsulotlari narxi 2,7 foizga oshgan bo‘lsa, un narxi yil davomida 3,1 foizga pasaygan, bu esa respondentlar kayfiyatiga mos keladi. Shuningdek, sabzavotlarning oy davomida 9 foizga sezilarli qimmatlashgani ehtimol respondentlarning kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
Devalvatsiya kutilmalari o‘sishni to‘xtatdi
O‘zbekiston aholisi orasida devalvatsiya kutilmalari ikki oy ketma-ket o‘sishdan so‘ng, noyabr oyida oktabrga nisbatan deyarli o‘zgarmadi. O‘zbekiston so‘mi noyabr oyida yana zaiflashdi, bu ketma-ket to‘rtinchi oy davom etayotgan holat bo‘lib, bu safar dollar kursining o‘sish sur’ati 0,6 foizni tashkil etdi. Milliy valyutaning keyingi 12 oy ichida dollarga nisbatan zaiflashishini kutayotganlar ulushi o‘zgarishsiz qolib, 60,5 foizni tashkil etdi. Biroq, bir oy davomida pessimistlarning ulushi biroz oshib, 42,7 foizdan 43,5 foizga yetdi. Ushbu ko‘rsatkichlar so‘nggi olti oy ichidagi eng yuqori darajada bo‘lsa-da, ular 2023 yil noyabr oyidagi darajadan past qolmoqda.
Qirg‘iziston
Qirg‘izistonda noyabr oyida iste’molchilar ishonchi indeksi (CCI) ketma-ket ikki oylik pasayishdan so‘ng, qisman tiklanishni ko‘rsatdi. Bir oy ichida indeks 1,4 punktga oshib, 138,6 punktni tashkil etdi. Kompozit indeks darajasini aniqlovchi beshta subindeksdan to‘rttasi o‘sishni qayd etdi. Eng katta o‘sish so‘nggi 12 oy ichidagi iqtisodiy vaziyat o‘zgarishlariga berilgan baholarda kuzatildi. 2023 yil noyabriga nisbatan indeks 6,8 punktga sezilarli darajada oshdi.
Iqtisodiy vaziyat baholari qisman tiklandi
So‘nggi 12 oy ichida iqtisodiy vaziyat o‘zgarishlari bo‘yicha baholarning subindeksi keskin pasayishdan keyin noyabr oyida 3,9 punktga tiklanib, 150,8 punktni tashkil etdi. Ushbu ko‘rsatkich tadqiqot davomida qayd etilgan uchinchi eng yaxshi natijaga aylandi. Aholining deyarli 70 foizi iqtisodiy vaziyatning yaxshilanishini qayd etgan bo‘lsa, oktabrda bu ko‘rsatkich 67,7 foiz edi.
Yosh toifalari bo‘yicha tahlil qilinganda, o‘sish deyarli barcha guruhlarda kuzatilgan, faqat 60 yoshdan oshgan avlodda salbiy o‘zgarish mavjud. Ushbu toifaga kiruvchi aholining biroz ko‘proq 72 foizi iqtisodiy vaziyatning yaxshilanishini qayd etdi, oktabrda esa bu ko‘rsatkich 72,7 foizni tashkil etgan edi. Shu bilan birga, kichik ustunlik bilan yetakchilikni 45–59 yosh oralig‘idagi respondentlar qo‘lga kiritdi, ularda ijobiy javob berganlar ulushi keskin o‘sib, 64,3 foizdan 72,3 foizga yetdi. 30–44 yosh toifasida ham optimistlar ulushi 1,5 foiz punktga oshgan bo‘lsa, 29 yoshgacha bo‘lgan yoshlarda o‘zgarishlar faqat yaqqol ijobiy javob berganlarning ulushida sezilarli bo‘lgan.
Hududlar kesimida iqtisodiy vaziyat o‘zgarishlari bo‘yicha baholar faqat ikki mintaqada salbiy dinamikani ko‘rsatdi. Talas viloyati yetakchiligicha qolmoqda, bu yerda ijobiy javoblar ulushi biroz oshib, 80,5 foizdan 81,7 foizga yetdi. Eng yaxshi oylik o‘sish esa poytaxtda kuzatildi, bu yerda ko‘rsatkich 50,7 foizdan 57,3 foizga ko‘tarildi. Ammo bu natija baribir barcha hududlar ichida eng past ko‘rsatkich bo‘lib qolmoqda. Shu bilan birga, Chuy viloyatida optimistlar ulushi 6,1 foiz punktga oshgan. Salbiy dinamikalar esa Issiqko‘l viloyatida (–7,1 foiz punkt) va O‘sh shahrida (–5,3 foiz punkt) qayd etilgan.
Yirik xaridlar uchun sharoitlarning qulayligi bo‘yicha yillik o‘sish aniq seziladi
Noyabr oyida yirik xaridlar uchun mavjud sharoitlarning qulayligi bo‘yicha subindeks ketma-ket uch oy pasayishdan so‘ng, 1,1 punktga o‘sib, 105 punktga yetdi. Bu ko‘rsatkich mintaqadagi to‘rt davlat orasida eng yuqori darajani saqlab turibdi. Shunga qaramay, o‘tgan yil noyabri bilan solishtirganda, o‘sish 10,3 punktni tashkil etdi. Natijada, yirik xaridlar uchun sharoitlarni qulay deb hisoblaganlar ulushi 2023 yil noyabridagi 39,1 foizdan bir yil o‘tib 43,5 foizgacha oshgan.
Yillik optimizm o‘sishi faqat ikki yosh toifasida qayd etildi. Eng yaxshi dinamikani va natijani 29 yoshgacha bo‘lgan yoshlar ko‘rsatdi. Bu guruhda yirik xaridlar uchun sharoitlarning qulayligini ijobiy deb hisoblaydiganlarning ulushi 2023 yil noyabrida 39,6% bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda bu ko‘rsatkich 51,1% ga oshdi. Shuningdek, 30–44 yoshdagilar orasida ham shunday ulush 4,2 foiz punktga oshgan. Biroq, 45–59 yosh toifasida optimistlar ulushi biroz kamayib, 37,1% ga tushdi, bu noyabr oyidagi eng past natija bo‘ldi.
Yillik o‘sish barcha hududlarda bir xil sezilmaydi. Eng past javoblarni Chuy viloyati aholisi berdi, bu yerda faqat 29,3% kishilar yirik xaridlar uchun sharoitlarni qulay deb hisoblaydi, bu esa bir yil oldingi ko‘rsatkichdan 5,8 foiz punktga past. Eng kuchli o‘sish esa Talas viloyatida kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 21,9 foiz punktga oshdi. Shu bilan birga, Talas viloyati ushbu savol bo‘yicha mamlakatning yetakchi hududiga aylandi. Yil davomida Osh viloyatida ham optimistlar ulushi sezilarli darajada oshdi — 39,3% dan 54,6% gacha.
Inflyatsion baholar va kutimalar yomonlashdi
Qirg‘izistonliklarning inflyatsion baholari noyabr oyida sezilarli darajada o‘sdi va oktabr oyi davomida kuzatilgan barcha ijobiy o‘zgarishlarni deyarli yo‘qotdi. Agar o‘tgan oyda 26,6% respondentlarning narxlarning keskin oshishini sezgan bo‘lsa, noyabrda bu ko‘rsatkich 32,7% ga yetdi, bu esa 13 oylik eng yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi. O‘tgan 12 oy davomida narxlarning oshishi baholari ham ozgina oshdi. Noyabrda 49,6% qirg‘izistonliklar narxlarning o‘sishini tezlashganini qayd etdi, oktabrda esa bu ko‘rsatkich 47,8% edi.
Qirg‘izistonliklarning inflyatsion kutimalari inflyatsion baholarga qaraganda kamroq o‘sdi va umuman olganda, avvalgi past darajalarda qolmoqda. Keyingi 12 oyda narxlarning tezroq oshishini kutayotganlarning ulushi 13,7% dan 13,8% gacha o‘sdi. Keyingi oyda narxlarning sezilarli darajada oshishini kutayotganlarning ulushi esa 7,7% dan 10,2% gacha oshdi, bu esa 2023-yil sentyabridan beri eng yuqori ko‘rsatkichdir.
So‘rovnomada qatnashganlar, yana bir bor «Go‘sht va parranda» toifasini ta’kidladilar, u uch oy davomida birinchi o‘rinda turmoqda. Bu toifani tanlaganlarning ulushi o‘tgan oy bilan deyarli o‘zgarmadi va 47,9% ni tashkil etdi. Biroq, asosiy mahsulotlar va xizmatlar orasida eng katta narx oshishi sabzavotlar va mevalarda kuzatildi. Oktabr oyida 32,6% respondentlarning sabzavotlar va mevalar narxining sezilarli darajada oshishini sezgan bo‘lsa, noyabrda bu ko‘rsatkich 41,5% ga oshdi, bu esa 2023-yil avgustidan beri eng yuqori ko‘rsatkichdir. Shuningdek, ta’kidlash joizki, 15 oydan buyon eng katta narx oshishi sezilgan beshta mahsulot ro‘yxati o‘zgarishsiz qolmoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan mahsulotlardan tashqari, noyabrda 46% respondentlar o‘simlik yog‘i, 44,9% un va 33,4% shakar va tuz narxlarining kuchli oshishini sezgan.
Devalvatsiya kutilmalari ikkinchi oy ketma-ket oshmoqda
Qirg‘iziston somi noyabr oyida 1% dan ortiq zaiflashdi, bu esa ikkinchi oy ketma-ket ro‘y bermoqda. Natijada, qirg‘izistonliklarning devalvatsiya kutilmalari sezilarli darajada oshdi. Agar o‘tgan oyda 25,4% respondentlar bir yil ichida milliy valyutaning zaiflashishini kutgan bo‘lsa, noyabrda bu ko‘rsatkich 30,1% ga oshdi. Bir oy ichida dollar kursining o‘sishini kutayotganlar orasida pessimistlarning ulushi 17% dan 21,8% ga ko‘tarildi.
Tojikiston
Tojikistonda iste’molchilar ishonch indeksi noyabrda uch oy ketma-ket pasayishdan so‘ng yaxshi tiklandi va 148,8 dan 150,9 ga o‘sgan. Beshta subindeksning to‘rtasi oylik o‘sishni ko‘rsatdi, ammo eng katta o‘zgarish shaxsiy moddiy holatni baholashda qayd etildi, bu ko‘rsatkich rekord darajaga yetdi. O‘tgan yilning noyabriga nisbatan CCI 0,2 punktga pasaydi, asosan katta xaridlar uchun sharoitlar baholashning yomonlashishi sababli.
Shaxsiy moddiy holat baholari sezilarli darajada yaxshilandi
Tojikistonliklarning shaxsiy moddiy holatiga bo‘lgan baholari oktabr oyiga nisbatan eng sezilarli yaxshilanishni ko‘rsatdi. Ushbu subindeks 145,7 dan 153,7 punktgacha o‘sdi, bu esa tadqiqot tarixidagi eng yuqori natija bo‘ldi. Noyabrda optimistik fikrda bo‘lgan tojikistonliklarning ulushi 73,2% ni tashkil etdi, oktabrda esa bu ko‘rsatkich 67,3% edi.
Yosh guruhlari bo‘yicha optimistlarning ulushining oshishi barcha yosh guruhlarida kuzatildi. Eng kuchli o‘zgarish 45–59 yoshdagilarda namoyon bo‘ldi, bu guruhda shaxsiy moddiy holatini ijobiy baholaganlar ulushi 60% dan 73,1% gacha o‘sdi. Shuningdek, 29 yoshgacha bo‘lgan yoshlarda ham yaxshi o‘sish kuzatildi — 70,7% dan 77,7% gacha, bu noyabrda eng yaxshi natija bo‘ldi. 30–44 yoshdagi respondentlar orasida ijobiy javoblar ulushi faqat 68,9% ni tashkil etdi, bu esa qolgan guruhlarga nisbatan pastroq natija.
Barcha mintaqalarda so‘rovchilar orasida o‘tgan 12 oy ichida shaxsiy moddiy holatini yaxshilanishini sezganlarning ulushi o‘sdi. Eng katta o‘sish Dushanbede kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 52,7% dan 69,2% gacha o‘sdi. Shuningdek, eng yaxshi ko‘rsatkichni (75,7%) G‘orno-Badakhshon avtonom viloyati ko‘rsatdi, bu yerda faqatgina kichik farq bilan Xatlon viloyatidan oldinda. Qolgan hududlarga nisbatan eng past javoblarni respublika bo‘ysundagi tumanlar aholisidan olishdi, ammo ularning ijobiy javoblar ulushi 64,1% dan 69,1% gacha o‘sdi, bu esa poytaxt ko‘rsatkichidan faqat 0,1 p. p. past.
Katta xaridlar uchun sharoitlar biroz yaxshilandi
Katta xaridlar va sarf-xarajatlar uchun joriy sharoitlarning qulayligi haqida bo‘lgan subindeks noyabr oyida oktabrga nisbatan 2,3 punktga o‘sdi va 84 punktni tashkil etdi. Biroq, bu ko‘rsatkich iyun-sentabr oylariga nisbatan ancha past. Respondentlarning deyarli 41 foizi ijobiy javob bergan, oktabrda esa bu ko‘rsatkich 40,2% edi. Shuningdek, aniq ijobiy javoblar ulushi 2 punktga o‘sdi.
Yosh guruhlari bo‘yicha turli dinamikalar kuzatildi. Eng katta o‘sish 60 yoshdan kattalar orasida bo‘ldi. Agar oktabr oyida bu guruhda optimistlar ulushi 39,1% ni tashkil etgan bo‘lsa, noyabrda u 43,1% gacha o‘sdi. Biroq, eng yaxshi natijani 29 yoshgacha bo‘lgan respondentlar ko‘rsatdi, ular orasida ko‘rsatkich biroz pasaydi — 44,9% dan 44,2% gacha. Shuningdek, 30–44 yoshdagi respondentlar orasida ijobiy javoblar ulushi 3,8 punktga o‘sdi. Eng yomon natija esa 45–59 yoshdagilar orasida bo‘ldi, bu guruhda faqat 35,9% respondentlar katta xaridlar uchun sharoitlarni qulay deb baholadilar.
Mintaqalar bo‘yicha yaxshilanish hamma joyda ham kuzatilmadi. Eng katta o‘sish respublika bo‘ysundagi tumanlarda kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblar ulushi 35,8% dan 40,2% gacha o‘sdi. Biroq, noyabr oyida eng yaxshi ko‘rsatkichni G‘orno-Badakhshon avtonom viloyati ko‘rsatdi — 51,8%. Afsuski, eng katta pasayish Dushanbede bo‘ldi, bu yerda 37,7% respondentlar joriy sharoitlarni katta xaridlar uchun qulay deb baholadilar (oktabrda esa bu ko‘rsatkich 40,4% edi). Bu ko‘rsatkich barcha mintaqalarda eng yomon natija bo‘ldi.
Hududlar kesimida yaxshilanish hamma joyda bir xil emas. Eng sezilarli oʻsish respublikaga bevosita boʻysunuvchi hududlarda kuzatildi, bu yerda ijobiy javoblarning ulushi 35,8 foizdan 40,2 foizga oshdi. Shunga qaramasdan, noyabr oyida eng yaxshi koʻrsatkich Togʻli-Badaxshon muxtor viloyatida qayd etildi – 51,8 foiz. Ammo eng katta pasayish Dushanbe shahrida kuzatildi, bu yerda respondentlarning 37,7 foizi hozirgi sharoit katta xaridlar uchun qulay, deb hisoblaydi (oktabr oyida bu koʻrsatkich 40,4 foizni tashkil etgan). Bu koʻrsatkich mamlakatning barcha hududlari orasida eng past boʻlib chiqdi.
Inflyatsion kayfiyat yomonlashdi
Noyabr oyida Tojikistonliklarning inflyatsiya bo‘yicha baholar oktabr oyidagi yaxshilanishdan so‘ng kichik o‘sishni ko‘rsatdi. O‘tgan oyda narxlarning keskin oshishini sezgan respondentlar ulushi 23,9% dan 26,4% gacha oshdi. Oxirgi 12 oy davomida narxlarning tezroq o‘sishini sezganlarning ulushi 26,6% dan 28% gacha oshdi. Inflyatsiya kutilmalar bo‘yicha Tojikistonliklar orasida oylik yomonlashish kamroq sezildi. Yaqin oydagi narxlar keskin oshishini kutayotganlar ulushi 12% dan biroz kamroq bo‘ldi, oktabrda esa bu ko‘rsatkich 10,4% edi. Kelgusi 12 oyda esa pessimistlar ulushi 12,8% dan 13,7% gacha oshdi.
Rasmiy inflyatsiya ma’lumotlari noyabr oyida hali e’lon qilinmagan, ammo oktabrda yillik inflyatsiya yana tezlashib, 3,1% dan 3,6% gacha oshdi. Ayrim tovarlar bo‘yicha Tojikistonliklarni hali ham eng ko‘p xavotir uyg’otayotgan narxlar go‘sht va parranda mahsulotlarida davom etmoqda. Biroq, o‘tgan oyda bu toifadagi narxlarning sezilarli o‘sishini his qilganlar ulushi besh oydan so‘ng pasayib, rekord 58,1% dan 50,6% ga tushdi. Boshqa oziq-ovqat mahsulotlarida esa xavotirlik darajasi ham sezilarli darajada kamaydi. Un bo‘yicha bu ko‘rsatkich 34,2% dan 26,4% gacha pasaydi, o‘simlik yog‘i bo‘yicha esa 35,5% dan 26% ga tushdi, meva va sabzavotlar bo‘yicha esa 21,9% dan 15% gacha pasaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu to‘rt oziq-ovqat mahsuloti bizning tadqiqotimiz davomida doimo eng yuqori ko‘rsatkichlarni saqlab kelmoqda. Rasmiy statistikaga ko‘ra, oktabr oyida go‘sht va go‘sht mahsulotlari narxlari yana tezlashib, 3,2% ga oshdi, alohida olganda, mol go‘shti narxlari esa 5,4% ga oshdi. Shu bilan birga, yilda go‘sht narxlari 15,7% ga, mol go‘shti narxlari esa 26,5% ga oshdi, bu holatni oktabr oyida respondentlar sezmasligi mumkin emasdi. Boshqa oziq-ovqat mahsulotlarida esa bunday narx oshishi kuzatilmadi. Faqat mevalar (-2,7% m/m), sabzavotlar (-1,7% m/m) va o‘simlik va hayvon yog‘i narxlarida kichik o‘sish (+0,7% m/m) kuzatildi.
Devalvatsion kutilmalar yana oshdi
Tojikistonda noyabr oyida devalvatsion kutimalar ozgina oshdi, ayniqsa kelgusi 12 oy prognozi bo‘yicha. Eslatib o‘tamiz, noyabr oyida dollar kursi somoniga nisbatan 2% dan ortiq oshdi, bu esa 2023-yil fevralidan beri eng katta oylik o‘sish bo‘ldi. Milliy valyutaning bir oy ichida pasayishini kutayotganlar ulushi noyabrdan 18,7% dan 19,5% ga oshdi. Bir yil ichida devalvatsiya kutayotganlar ulushi esa 28,8% (oktabrda 23,1%) ni tashkil etdi, bu 2023-yil avgustidan buyon eng yuqori ko‘rsatkich.
Xulosa
2024-yil noyabri Markaziy Osiyo davlatlari uchun, ayniqsa inflyatsiya va milliy valyutalarning zaiflashishini kutish borasida, asosan salbiy o‘tgan oy bo‘ldi. Qozog‘istonda iste’molchilar ishonchi indeksi ikki oylik o‘sishdan so‘ng pasayish kuzatildi va bu ko‘rsatkich 2024-yil mayidan beri eng past darajaga tushdi. Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga nisbatan baholar sezilarli yomonlashdi, shuningdek, shaxsiy moddiy holatni baholash va prognozlashda optimizmning pasayishi qayd etildi. O‘zbekiston bo‘yicha ham indeksda salbiy o‘zgarishlar kuzatildi. Biroq, oktabr oyi yutuqlari to‘liq yo‘qolmagan. Ayniqsa, yirik xaridlar uchun hozirgi sharoitning qulayligi bo‘yicha baholar sezilarli darajada yomonlashdi. Shuningdek, so‘nggi bir yil ichida moddiy holatining yaxshilanishini his qilayotganlar soni kamaydi, shuningdek, mamlakatdagi iqtisodiy holatga bo‘lgan baholar ham pasaygan. O‘zbekistonning CCI indeksi 2023-yil noyabriga nisbatan 2,7 punktga kamaydi, bu 2024-yildagi umumiy salbiy tendensiyani ko‘rsatmoqda.
Qirg‘izistonda esa noyabr oyida CCI indeksi ikki oylik pasayishdan so‘ng tiklanish kuzatildi, ammo indeks sentabr darajasiga yaqinlashmadi. Iqtisodiy vaziyat o‘zgarishlari bo‘yicha tiklanish sezilarli bo‘ldi, oktabrda umumiy indeksni pastlatgan bu ko‘rsatkichda sezilarli yaxshilanish ro‘y berdi. Boshqa sohalarda optimizmning oshishi kamroq sezildi, ammo iqtisodiyot bo‘yicha prognozlar rekord darajaga yaqinlashdi. 2023-yil noyabriga nisbatan indeks 6,8 punktga o‘sdi. CCI bo‘yicha mintaqaviy lider bo‘lgan Tojikistonda ham uch oylik uzluksiz pasayishdan keyin tiklanish yuz berdi. O‘sish sur’ati sharqiy qo‘shnilardan ancha yuqori bo‘lib, o‘tgan ikki oyda yo‘qolgan o‘sish qisman tiklandi. Bu, asosan, shaxsiy moddiy holatni baholashda rekord darajaga erishilganligi tufayli amalga oshdi. Shuningdek, yirik xaridlar uchun hozirgi sharoitlarning qulayligi bo‘yicha baholar biroz tiklandi, bu oktabrda pasayishning asosiy omili bo‘lgan edi. 2023-yil bilan solishtirganda Tojikistonda CCI indeksi deyarli o‘zgarmadi, faqat 0,2 punktga pasaydi.
Inflyatsion baholar va kutilmalarning noyabr oyidagi dinamikasi mintaqada salbiy bo‘lib, oktabr oyidagi yaxshi ko‘rsatkichlarni orqaga qoldirdi. E’tiborli tomoni shundaki, inflyatsion kayfiyatlarning yomonlashishi so‘nggi to‘rt oyda uch marta kuzatildi. Qozog‘istonda inflyatsion kutishlar keskin oshdi, bu esa bir oylik vaqt oraliqda 2022-yil dekabridan beri eng yuqori darajaga yetdi. Inflatsion baholar ham yomonlashdi, oktabrga qadar bo‘lgan barcha yutuqlarni yo‘qotib, pastga tushdi. Qirg‘izistonda ham inflyatsion baholar o‘tgan oylik davrda sezilarli yomonlashdi va 2024-yilning eng yuqori darajasiga yetdi. Boshqa tomondan, inflyatsion kutilmalar biroz oshgan bo‘lsa-da, ular hali ham nisbatan past bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonda ham bu ko‘rsatkich, Qozog‘iston kabi, ancha oshdi. Bir oy ichida o‘tkazilgan tadqiqot tarixida rekord miqdorda odamlar narxlarning sezilarli darajada oshishini kutayotganini bildirgan. Boshqa sohalarda ham bu masalada kichik salbiy o‘zgarishlar kuzatildi. Tojikistonda inflyatsion kayfiyatlar salbiy dinamikaga ega bo‘lsa-da, uning tezligi barcha mintaqa davlatlaridan farq qiladi, ular bilan solishtirganda juda kichik. Yil davomida esa narxlarning o‘sishi haqida baholarni hisobga olmaganda, ko‘rsatkichlar deyarli o‘zgarmadi.
Markaziy Osiyo davlatlarida devalvatsion kutilmalar yana o‘sdi. Devalvatsiya kutayotganlar ulushi aksariyat davlatlarda milliy valyutaning zaiflashishini kutmoqda. Qozog‘istonda dollarning tengaga nisbatan yangi tarixiy rekordlar o‘rnatishi fonida devalvatsion kutilmalar o‘sishda davom etdi va tadqiqot tarixidagi maksimal ko‘rsatkichlarga yetdi. Qirg‘izistonda, oktabr-noyabr oylarida somning zaiflashishi fonida devalvatsion kutilmalar ikkinchi oydan beri sezilarli oshdi va ko‘p oylik rekordlar yangilandi. Tojikistonda, odatda bu masalada keskin o‘zgarishlar kuzatilmasa ham, dollarning o‘sishi kutayotganlar ulushi yil oxirigacha rekord darajaga yetdi. Faqat O‘zbekistonda devalvatsion kutilmalar ozgina oshdi, ammo ular Markaziy Osiyoda eng yuqori. Bir oy ichida so‘mning zaiflashishini kutayotganlar ulushi faqat 0,8 punktga oshdi.
Markaziy Osiyoning toʻrt mamlakati aholisining iste’molchilar ishonchini oʻrganish boʻyicha 17-tadqiqotning natijalari koʻp jihatdan salbiy boʻldi. Ikki mamlakatda iste’molchilar ishonchi tiklangan boʻlsa, qolgan ikkitasida esa aksincha holat kuzatildi. CCI doimiy ravishda turli tomonlarga oʻzgarib turganini inobatga olganda, butun mintaqada iste’molchilar ishonchi soʻnggi toʻrt-besh oy ichida bir xil darajada saqlanib qolgan, deb ayta olamiz. Qozogʻistonda ikki oy davomida kuzatilgan oʻsish, Qirgʻizistonda shu oylarda kuzatilgan pasayish va Tojikistonda uch oy davomida kuzatilgan shunday jarayon noyabr oyida nihoyat oʻzgarib ketdi. Avvalgi oyda Oʻzbekistonda kuzatilgan yaxshi oʻsish ham pasayishga yuz tutdi va avgust oyidan beri oydan oyga oʻzgarib turmoqda. Tadqiqotning yana bir muhim jihati bu inflyatsiyaga boʻlgan baholar va kutilmalarning deyarli barcha hududlarda yomonlashganidir. Bu ayniqsa, respondentlar pessimizmning keskin oshganini taʼkidlagan ayrim savollarda yaqqol koʻrinadi. Soʻnggi toʻrt oy ichida bunday uchinchi holatni kuzatmoqdamiz. Barcha mamlakatlarda devalvatsiya kutilmalari yana oshdi. Natijada, noyabrni aholi kayfiyatidagi o‘zgarishlar nuqtai nazaridan Markaziy Osiyo uchun, albatta, salbiy oy deb hisoblash mumkin.
