Omonatlarni kafolatlash bo‘yicha yangi qonun: mijozlar uchun nima oʻzgaradi. AVO bankdan amaliy tavsiyalar

Oʻzbekistonda omonatlarni kafolatlashga oid yangi qonun qabul qilindi. Mazkur hujjat omonatchilarning mablagʻlarini himoya qilish tizimiga qator muhim oʻzgarishlar kiritmoqda.

Omonatlarni kafolatlash tizimidagi asosiy oʻzgarishlar

Depozitlarni kafolatlash tizimi endi yanada kengroq doiradagi shaxslar uchun amal qiladi. Ilgari tizim faqat jismoniy shaxslarga taalluqli boʻlgan boʻlsa, endilikda yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxslarga ham tegishli bo‘ladi.

Kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga solish metodologiyasi departamenti direktori Sanjar Nosirovning soʻzlariga koʻra, bu kichik biznes uchun qo‘shimcha moliyaviy himoya yaratadi. Ayniqsa, bank faoliyatida moliyaviy muammolar yuzaga kelganda bu omil katta ahamiyat kasb etadi. 200 million soʻm miqdori bir qarashda unchalik katta boʻlib koʻrinmasligi mumkin, ammo kichik biznes uchun hatto shu hajmdagi kafolat ham juda muhimdir, chunki ularning kundalik operatsiyalari — kommunal xizmatlar uchun toʻlovlar, ish haqi toʻlash va boshqa xarajatlar bankda vaqtinchalik moliyaviy muammolar yuzaga kelsa ham himoyalangan boʻlishi kerak. U qonun nafaqat muddatli depozitlarga, balki yuridik shaxslarning hisob-kitob raqamlaridagi mablagʻlariga ham taalluqli ekanligini taʼkidladi.

Nosirovning fikricha, belgilangan 200 million soʻmlik norma omonatchilar oʻz omonatlari hajmini qisqartirishi kerakligini anglatmaydi. Qonun banklarni toʻliq summani toʻlash majburiyatidan ozod qilmaydi. Biroq yanada ishonchli boʻlish uchun omonatchilar mablagʻlarni bir nechta bank oʻrtasida taqsimlashlari mumkin. Masalan, har birida 150-170 million soʻmdan, bu esa aktivlarni qo‘shimcha darajada himoyalash imkonini beradi.

Kafolatlangan omonat miqdori inflyatsiya va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda kamida uch yilda bir marta qayta koʻrib chiqiladi. Mutaxassislarning fikriga koʻra, joriy norma bank tizimidagi barcha omonatlarning 99,7 foizini himoya qilishni taʼminlaydi.

Kompensatsiya to‘lovlari muddati sezilarli darajada qisqartirilmoqda. Ilgari bu jarayon 83 kungacha vaqt olgan bo‘lsa, endilikda u bosqichma-bosqich tezlashtirilib, 7 ish kuni ichida to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu omonatchilarning oʻz mablagʻlaridan foydalanish imkoniyatini tezroq tiklash va yuzaga kelishi mumkin boʻlgan noqulayliklarni kamaytirish imkonini beradi.

Omonatlarni kafolatlash jamg‘armasini moliyalashtirish tizimi o‘zgartirilmoqda. Ilgari mablag‘ yetishmovchiligi yuzaga kelganda, Jamg‘arma qarz olgan. Yangi tizimda esa, budjet ko‘magidan tashqari, Jamg‘arma Markaziy bankdan kredit olish huquqiga ega bo‘ladi. Mutaxassislar bu tizimning barqarorligini oshirishini va budjetga tushadigan yukni kamaytirishini ta’kidlamoqda.

Xalqaro tajriba va IADI standartlariga muvofiqlik

Yangi qonun xalqaro omonatlarni kafolatlash standartlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan. Bu esa tizimning yanada ishonchli va barqaror bo‘lishini taʼminlaydi. Omonatlarni sugʻurtalovchilar xalqaro uyushmasi (IADI) maʼlumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha omonatlarni kafolatlash tizimi o‘rtacha 92% omonatchini qamrab oladi. O‘zbekistonda esa bu ko‘rsatkich 99,7% ni tashkil etadi.

Taqqoslash uchun: Qozog‘istonda kafolatlangan omonat summasi $9,7 mingdan $38,6 minggacha, Moldovada – $10,7 ming, Rossiyada – $14,3 ming, Turkiyada esa – $26,4 mingni tashkil etadi. Bu O‘zbekistonda belgilangan kafolat summasi xalqaro standartlarga mos kelishini va yuqori darajadagi himoyani ta’minlashini ko‘rsatadi.

Bank tizimiga taʼsiri

Yangi qonun bank tizimiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Avvalo, banklarga nisbatan ishonch oshadi, chunki mijozlar oʻz mablagʻlari himoyada ekaniga amin boʻlishadi. Bu omonatlarning ommaviy yechib olinishi xavfini kamaytiradi, ayniqsa moliyaviy beqarorlik sharoitida bu juda muhim.

Bundan tashqari, banklar endi xatarlarni boshqarishga koʻproq masʼuliyat bilan yondashishlari shart. Chunki ular barcha omonatlarning 100 foiz kafolatlanishiga suyanib, ish yurita olmaydi. Natijada yuqori foizli, ammo xavfli omonatlar taklifi kamayadi va bu moliyaviy sektor barqarorligini mustahkamlaydi.

AVO bankdan omonatchilar uchun tavsiyalar

«Omonatlarni joylashtirishda nafaqat moliyaviy jihatdan barqaror bankni tanlash, balki jamgʻarmalarni himoya qilishdagi oʻz rolini toʻgʻri anglash ham muhim. Buning uchun barcha hujjatlarni saqlab qoʻyish va qonunchilikdagi oʻzgarishlarni muntazam kuzatib borish zarur», — deydi AVO bank Yuridik departamenti direktori Anastasiya Kosheleva.

Anastasiya Kosheleva omonatchilarga xatarlarni kamaytirish va omonatlarni kafolatlangan tarzda qaytarish mexanizmlaridan samarali foydalanishga yordam beruvchi bir qator muhim jihatlarni taʼkidlaydi.

1. Barcha hujjatlarni saqlang. Omonatni bank bo‘limida yoki onlayn tarzda ochganingizdan qat’i nazar, unga oid barcha hujjatlarni saqlab qo‘yish muhim. Bu hujjatlar sizning kompensatsiyaga bo‘lgan huquqingizni isbotlashda asqatadi. Masalan, omonat shartnomasi siz pul qo‘yganingizni tasdiqlaydi, hisobga pul tushganini ko‘rsatadigan kvitansiyalar o‘tkazmani isbotlaydi, hisobdan olingan ko‘chirmalar esa mablag‘ harakati va foizlarning hisoblanganini ko‘rsatadi. Qanchalik ko‘p hujjatga ega bo‘lsangiz, omonat mavjudligini isbotlash va kerak bo‘lsa, kompensatsiya olish shunchalik oson bo‘ladi.
2. Bank haqidagi ma’lumotlarni ishonchli manbalardan tekshirib boring. Agar siz bankka katta miqdorda omonat qo‘yayotgan bo‘lsangiz, uning moliyaviy holatini doimiy ravishda kuzatib borish foydali. Buning uchun turli manbalardagi ma’lumotlarni o‘rganib, bankning ishonchliligi haqida to‘liq tasavvur hosil qilish kerak. Bunday manbalar qatoriga yangiliklar, moliyaviy axborot saytlari, rasmiy e’lonlar, banklarning barqarorlik reytinglari hamda mijozlar fikrlari kiradi. Shuningdek, banklar moliyaviy hisobotlarini joylashtiradigan openinfo.uz portali ham foydali manba bo‘la oladi. Ushbu portalning qulay grafik interfeysi bankning moliyaviy barqarorligini baholashga yordam beradi.
3. Bank omonatning to‘liq summasini qaytarishga majbur ekanini yodda tuting. Qonunga ko‘ra, 200 million so‘mdan ortiq mablag‘ni omonatga qo‘yish qolgan summani yo‘qotishga olib kelmaydi. Bank sizga omonatning to‘liq miqdorini qaytarishga majbur. Faqatgina 200 million so‘mgacha bo‘lgan qismi bo‘yicha sizga Omonatlarni kafolatlash jamg‘armasi tomonidan kompensatsiya to‘lanadi, qolgan summani esa sud orqali bankdan undirish mumkin bo‘ladi.
4. Qonun qaysi omonatlarga taalluqli ekanligini biling. Qonun qabul qilinishidan oldin ochilgan omonatlarga yangi tartib tatbiq etilmaydi, biroq ayrim istisnolar mavjud. Kompensatsiyaning yangi tartibi quyidagi hollarda amal qiladi: agar omonat summasi 200 million soʻmdan ortiq boʻlsa va qaytarish muddati qonun kuchga kirgandan keyin uzaytirilgan boʻlsa yoki agar omonatni birinchi talab boʻyicha olish mumkin boʻlsa.

Bu omonatchilar uchun nimani anglatadi

«Yangi qonunning qabul qilinishi — O‘zbekiston moliyaviy tizimi uchun muhim qadamdir. U kompensatsiya mexanizmini soddalashtiradi va kafolat bilan omonat qo‘yishi mumkin bo‘lgan shaxslar doirasini kengaytiradi. Omonatchilar uchun nafaqat qonunga tayanish, balki o‘z jamg‘armalarini himoya qilish maqsadida bir nechta oddiy qoidalarga amal qilish ham muhim. Bunga bir bankdagi kafolatlangan kompensatsiya limitiga rioya etish, bankning moliyaviy holatiga e’tibor berish hamda qonunchilikdagi o‘zgarishlarni muntazam kuzatib borish kiradi. Bu kabi choralar kutilmagan vaziyatlarda o‘zini yanada ishonchli va xotirjam his qilishga yordam beradi», — deya xulosa qildi ekspert.