Davlat tibbiy sug‘urtasi: O‘zbekistonda tizim qanday ishlayapti, natija va muammolar nimalardan iborat
O‘zbekistonda davlat tibbiy sug‘urtasi (DTS) tizimi joriy etilmoqda. Tajriba-sinov loyihasi Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) tavsiyalariga asoslangan holda 2021-yil iyul oyida Sirdaryo viloyatida boshlangan. 2023-yil oktabr oyida esa Toshkent shahridagi tibbiyot muassasalarida DTS joriy etila boshlandi.
Kursiv Uzbekiston davlat tibbiy sug‘urtasi qanday ishlayotgani, odamlar va mutaxassislarning bu boradagi fikrlari hamda dastlabki natijalarga oid ma’lumotlarni keltirib o‘tadi.
Davlat tibbiy sug‘urtasi nima
Davlat tibbiy sug‘urtasi — bu fuqarolarga davlat budjetidan moliyalashtiriladigan bepul yoki arzon tibbiy yordam ko‘rsatish tizimidir.
O‘zbekistonda davlat tibbiy sug‘urtasi (GMS) majburiy hisoblanadi va u davlat tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu tizim har bir fuqaroga asosiy tibbiy xizmatlar va dori-darmonlarning kafolatlangan to‘plamini taqdim etishni nazarda tutadi.
Tibbiy xizmatlar uchun mablag‘lar davlat budjetidan ajratiladi. Ushbu mablag‘larni taqsimlash bilan Davlat tibbiy sug‘urtasi jamg‘armasi shug‘ullanadi. Jamg‘arma aholi nomidan tibbiy xizmatlarni sotib oladi va sog‘liqni saqlash tizimining samarali ishlashini ta’minlaydi.
Davlat sug‘urtalovchi sifatida barcha fuqarolarga asosiy tibbiy xizmatlar va dori-darmonlar to‘plamini bepul taqdim etadi.
«Islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad — tibbiyot sohasida raqobat muhitini yaratish, zamonaviy boshqaruv uslublarini joriy etish, byurokratik jarayonlarni soddalashtirish, budjet mablag‘laridan samarali foydalanish va tibbiyotda raqamli texnologiyalarni rivojlantirishdir», — deydi Sog‘liqni saqlash vazirligi Tibbiy sug‘urta boshqarmasi boshlig‘i Shuhrat Almardanov.
O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimi qanday tashkil etilgan
Mamlakatda ikki bosqichli sog‘liqni saqlash tizimi amal qiladi: davlat va xususiy sektorlar mavjud. Aholiga asosiy tibbiy yordamni davlat muassasalari ko‘rsatadi. Ushbu muassasalar davlat budjeti hisobidan faoliyat yuritadi va xizmatlar asosan bepul taqdim etiladi.
Biroq, bunday xizmatlarning sifati har doim ham yuqori bo‘lmaydi, ayniqsa chekka hududlarda. Ko‘plab holatlarda shifokorlar soni kam, tibbiy asbob-uskunalar yetishmaydi, poliklinikalarda esa uzoq navbatlar va tirbandliklar kuzatiladi.
Fuqarolar DTS haqida qanday fikrda
72 yoshli Nuriddin Ibrohimov O‘zbekistonda davlat tibbiy sug‘urtasi (DTS) tizimining joriy etilishini qo‘llab-quvvatlaydi. Uning aytishicha, bu kabi tizimlar Qozog‘iston va Rossiya kabi qo‘shni mamlakatlarda muvaffaqiyatli ishlamoqda.
Ibrohimovning fikricha, tibbiy xizmatlar narxining oshib borayotganini hisobga olganda, DTS barcha fuqarolarning davolanish imkoniyati tenglashishida muhim rol o‘ynashi mumkin. Biroq, Ibrohimov shu bilan birga, poliklinikalardagi sharoitlarni yaxshilash, ayniqsa sog‘liqni saqlash tizimida raqamlashtirishni jadal sur’atda olib borish zarurligini ham ta’kidlaydi. Chunki hozirda ko‘plab tibbiyot muassasalari hali ham eski usulda — qog‘oz kartalar va qo‘lda hisob-kitob bilan ishlamoqda.
«Davlat tibbiy sug‘urtasi — bu og‘ir paytlarda yordamsiz qolmaslikning kafolati. Eng muhimi — qo‘shni davlatlardan orqada qolmaslik va zamon bilan hamnafas bo‘lish», — deydi u.
Altinoy Javshieva, 46 yosh
«Bolaligimdan son suyagimda muammolar bor. Hozirgacha beshta operatsiyani boshdan kechirdim. Oxirgisi DTS tizimi bo‘yicha amalga oshirildi, hamma narsa bepul edi: operatsiya ham, dori-darmonlar ham, davolanish ham. Og‘ir va surunkali kasalliklarga chalingan odamlar uchun bu juda muhim. Bu yordamsiz men bunday operatsiyani to‘lay olmasdim. DTS kerakli davolanishdan mahrum bo‘lganlarga sog‘liqni saqlash imkoniyatini beradi».
Badalsiz tibbiy sug‘urta — DTS qanday ishlaydi
O‘zbekistonda davlat tibbiy sug‘urtasi tizimi bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Uning asosiy farqlaridan biri — xorijiy modellardan farqli o‘laroq, fuqarolardan hech qanday qo‘shimcha badal (to‘lov) talab etilmasligidir.
«Barcha xarajatlar davlat tomonidan qoplanadi — bu tizimning asosiy tamoyilidir», — deydi Sog‘liqni saqlash vazirligi Tibbiy sug‘urta boshqarmasi boshlig‘i Shuhrat Almardanov.
Mablag‘lar budjetdan kelib tushadi va Davlat tibbiy sug‘urtasi jamg‘armasida jamlanadi. Ushbu jamg‘arma kafolatlangan yordam paketiga kiruvchi xizmatlarni to‘laydi.
Islohotlarni boshlashdan avval O‘zbekiston hukumati Buyuk Britaniya va Ispaniya, shuningdek, Qozog‘iston va Qirg‘iziston kabi mamlakatlar tajribasini o‘rganib chiqdi. Jarayon davomida Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) va Jahon banki ekspertlari bilan hamkorlik qilindi. Ishchi guruh raqamlashtirish, bemorlar uchun qulayliklar yaratish, shuningdek, resurslardan samarali foydalanish masalalariga alohida e’tibor qaratdi.
DTS ning asosiy elementlari
Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishdagi eng muhim tashabbuslardan biri — hayotiy zarur dori-darmonlarni elektron retsept asosida bepul olish imkoniyatidir.
Bepul dori-darmonlar ro‘yxatiga surunkali kasalliklarni — gipertoniya, diabet, yurak hamda nafas yo‘llari kasalliklarini davolash uchun 29 ta dori kiritilgan.
DTS tizimi oilaviy tibbiyot tamoyillari asosida shakllantirilmoqda. Bemor birinchi navbatda oilaviy shifokorga murojaat qiladi. Zarurat tug‘ilganda esa, u bemorni tor ixtisoslikdagi mutaxassisga yoki statsionar davolanishga yuboradi.
Shifoxona va poliklinikalarda «Elektron poliklinika» va «Elektron shifoxona» kabi raqamli tizimlar joriy etilmoqda. Ushbu tizimlar yordamida kasallik tarixi, yo‘llanma, retseptlar va boshqa tibbiy hujjatlar elektron shaklda yuritiladi.
Barcha aholi maxsus dastur orqali oilaviy shifokorlarga biriktirilgan bo‘lib, salomatlik haqidagi ma’lumotlar yagona ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Poliklinikalar kompyuterlar bilan jihozlanib, ko‘plab jarayonlar bosqichma-bosqich raqamli formatga o‘tkazilmoqda.
Bu bemorlarga nima beradi:
— shifokorga elektron yozuv;
— elektron tibbiy karta;
— yo‘nalishlar va retseptlar onlayn.
Sog‘liqni saqlash vazirligi: DTS joriy etilishining dastlabki natijalari quvonarli
Shu yil davomida 40 yoshdan oshgan 240 ming kishi tekshirildi. Oilaviy shifokorlar bemorlarga 5–6 daqiqa o‘rniga 15–20 daqiqa vaqt ajrata boshladi — qabul sifati sezilarli darajada oshdi.
Kunduzgi statsionar:
— bemorlar soni 75 foizga oshdi;
— yo‘llanma bo‘yicha kasalxonaga yotqizish 45 foizdan 85 foizga oshdi;
— tor soha mutaxassislariga murojaatlar 7 foizga kamaydi;
— shifoxonalardagi bemorlar soni 10 foizga kamaydi;
— asossiz kasalxonaga yotqizish 45 foizdan 20 foizgacha qisqardi.
Bepul dorilar:
— 70 turdagi dori-darmon va 27 turdagi tibbiy buyumlar bepul beriladi;
— surunkali kasalliklar uchun reimbursatsiya mavjud — elektron retsept bo‘yicha 29 ta dori vositasi;
— 182 474 nafar bemor dasturdan foydalangan;
— jamg‘arma tomonidan 4,1 mlrd so‘mlik dori-darmonlar to‘lab berildi.
DTSni joriy etishga nima to‘sqinlik qilmoqda — JSST fikri
O‘zbekistonda davlat tibbiy sug‘urtasi tizimining kengayishi rejalashtirilganidan sekinroq kechmoqda. Buning asosiy sababi — COVID-19 pandemiyasining ta’siri bo‘lib, u e’tiborni yanada dolzarb vazifalarga qaratdi.
Shuningdek, raqamli infratuzilmaning yetishmasligi jarayonni sekinlashtirmoqda. Aniq va ishonchli ma’lumotlarsiz, DTS jamg‘armasi klinikalar xizmatlariga to‘g‘ri haq to‘lay olmaydi, bu esa butun tizimning samarali ishlashini qiyinlashtiradi.
Murakkab operatsiyalar boshqa yondashuvni talab qiladi
Toshkent davlat tibbiyot universiteti umumiy jarrohlik kafedrasi dotsenti, «Vitamed Medical» klinikasi amaliyotchi jarrohi Xasan Jafarov sog‘liqni saqlash tizimida islohotlar boshlangach, tizim qanday o‘zgargani haqida fikr bildirdi.
Tizimdagi tartib va diagnostikaga oson kirish — asosiy afzalliklar
Shifokorning so‘zlariga ko‘ra, DTS joriy etilishi bilan uning amaliyotida ko‘plab o‘zgarishlar yuz berdi. Bemorlar oqimi yanada boshqariladigan bo‘ldi, kvotalar bo‘yicha o‘tkaziladigan operatsiyalarni rejalashtirish osonlashdi. Diagnostika sohasida ham yangi imkoniyatlar ochildi.
«Laboratoriya va instrumental tekshiruvlarga tezkor kirish imkoniyati paydo bo‘ldi — bu vaqtni tejaydi va aniq tashxisni tezroq qo‘yishga yordam beradi».
Biroq, ijobiy o‘zgarishlar bilan birga qo‘shimcha majburiyatlar ham yuzaga keldi.
«Qog‘ozbozlik ko‘paydi: sug‘urta xizmatlari uchun hujjatlarni rasmiylashtirish vaqt talab qiladi va bemorlar bilan ishlash jarayonidan chalg‘itadi».
DTS yordam beradi, lekin hammasini qoplamaydi
Jafarovning so‘zlariga ko‘ra, DTS doirasidagi tibbiy yordam sifati asosan murakkab bo‘lmagan operatsiyalarni o‘tkazishda asosiy standartlar va boshqalariga javob beradi. Ammo yuqori texnologiyali jarrohlik, masalan, endoprotezlash yoki onkooperatsiyalar uchun hozircha yetarli imkoniyatlar mavjud emas.
«Murakkab operatsiyalar ko‘pincha kvotalar yoki qo‘shimcha moliyalashtirish manbalarini talab qiladi. Tizim ishlamoqda, ammo hozircha bemorlarning barcha ehtiyojlarini qamrab ololmayapti»,— deydi u.
Nimani o‘zgartirish kerak
Jarrohning fikricha, DTSning potensiali mavjud, ammo buning uchun tizimni rivojlantirish zarur. Avvalo jarayonlarni soddalashtirish va tizimni shifokorlar uchun yanada adolatli qilish muhim.
«Ish haqini differentsiallashtirishni joriy etish lozim — murakkab operatsiyalar boshqacha baholanishi kerak. Shuningdek, klinikalar bilan sug‘urta jamg‘armasi o‘rtasidagi hujjat almashinuvini soddalashtirish zarur».
Hududlarni qo‘llab-quvvatlash ham katta ahamiyatga ega:
«Hududiy shifoxonalar ko‘pincha to‘liq jihozlanmagan. U yerda moliyalashtirish va malakali kadrlar yordamisiz DTS tamoyillarini amalga oshirish qiyin».
DTS to‘g‘ri yo‘nalishdagi qadam bo‘lsa-da, tizimli yondashuv talab etiladi
Hasan Jafarovning fikricha, DTSni butun mamlakat bo‘ylab to‘liq joriy etish muhim va real vazifa, biroq buning uchun kompleks tayyorgarlik zarur.
«Raqamlashtirish, malakali kadrlar va rivojlangan infratuzilma mavjud bo‘lmasa, tizimni barcha hududlarda barobar darajada tatbiq etib bo‘lmaydi. Ammo to‘g‘ri yondashuv bilan DTS mamlakat sog‘liqni saqlash tizimini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin».
Qo‘shnilarning ahvoli qanday
Qozog‘iston: 2020-yildan boshlab majburiy sug‘urta, ish beruvchilar ishchi daromadining 2-3 foizini to‘laydi.
Qirg‘iziston: 2023-yildan boshlab polis barcha fuqarolar uchun majburiy.
Tojikiston: qonun 2008-yilda qabul qilingan, ammo islohot kechiktirilmoqda.
Turkmaniston: ixtiyoriy sug‘urta 1996-yildan beri amal qiladi.
O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash: asosiy raqamlar
O‘zbekistonda bitta shifokorga taxminan 400 kishi to‘g‘ri keladi. Mamlakatda 166,9 mingdan ortiq shifoxona o‘rinlari mavjud — 1432 ta shifoxona faoliyat yuritmoqda. Bu 2019-yilga nisbatan 227 taga ko‘pdir.
Xususiy sektor faol rivojlanmoqda — 2024-yil oxiriga kelib O‘zbekistonda 9 mingdan ortiq xususiy tibbiyot muassasalari mavjud (2017-yilda esa taxminan 3,5 ming).
Bugungi kunda xususiy klinikalar:
— barcha laboratoriya tekshiruvlarining 40% bajaradi;
— 60% oftalmologik va 70% lor xizmatlarini ko‘rsatadi;
— stomatologik yordamning 91% ta’minlaydi;
— barcha o‘rinlarning 35 foizini nazorat qiladi — bu taxminan 42 750 o‘rin.
Xususiy tibbiyotda 17 mingdan ortiq shifokor va 26 mingdan ortiq tibbiyot xodimi faoliyat yuritmoqda. Mamlakatda xorijiy kapital ishtirokida 159 ta xususiy klinika faoliyat ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston 2024-yilda CEOWORLD Magazine tomonidan e’lon qilingan sog‘liqni saqlash sifati indeksida 110 mamlakat orasida 64-o‘rinni egalladi.
Davlat tibbiy sug‘urtasi tizimini butun mamlakat bo‘ylab 2026-yil oxirigacha joriy etish rejalashtirilgan.
