Aleksandr Katsaga: davlat tomonidan moliyalashtirish – barqaror tibbiyotga erishishning eng yaxshi yo‘li
Davlat tibbiy sug‘urtasi (DTS) O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)ning xalqaro maslahatchisi Aleksandr Katsaga (Kanada) Kursiv Uzbekistan nashriga DTSni joriy etish jarayoni, asosiy muammolar va xalqaro tajribaning ahamiyati haqida so‘zlab berdi.
Nega boshqalarning sog‘liqni saqlash tizimidan shunchaki nusxa ko‘chirib bo‘lmaydi?
Dunyoda mukammal sog‘liqni saqlash tizimi yo‘q. Har bir modelning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Bir mamlakatdagi tizimni olib, boshqasida joriy qilib bo‘lmaydi.
Buning uchun katta tayyorgarlik ishlari kerak. Mamlakatning madaniyati, tarixi va tuzilishini hisobga olish kerak. Shifokorlarning tayyorgarlik darajasini va klinik protokollarning mavjudligini bilish muhimdir. Litsenziyalash va akkreditatsiyalash ham muhim ahamiyatga ega.
Ko‘pincha «Boshqa davlatning tizimini olaylik» deyishadi. Ammo bu unchalik oson ish emas. Har bir tizim mahalliy sharoitga moslashishni talab qiladi. Shundagina u samarali ishlaydi va odamlarga yordam beradi.
Nega O‘zbekistonda badallarga emas, soliqlarga e’tibor qaratilmoqda?
O‘zbekistonda islohotlarni boshlashdan oldin batafsil tahlil o‘tkazildi. Turmush darajasi, iqtisodiyot va demografiya hisobga olindi. JSST DSTni umumiy soliqqa tortish orqali joriy etishni tavsiya qildi.
Nega aynan shunday? Buning bir necha sabablari bor. Birinchidan, mamlakatda norasmiy ishlaydiganlar ko‘p. Rasmiy ish bilan ta’minlanganlar esa kam. Bu esa tizimda pul yetishmovchiligi xavfini yuzaga keltiradi.
Ikkinchidan, ishlaydigan odamlar ko‘pincha sog‘lom bo‘ladi. Ammo keksa va zaif guruhlarga tibbiy yordam ko‘proq kerak. Shuning uchun tizim aynan ularga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
Nima uchun sog‘liq uchun soliq har doim ham ishlamaydi?
Qo‘shni davlatlar – Qozog‘iston va Qirg‘izistonda tibbiyotni moliyalashtirish uchun maqsadli ish haqi solig‘i joriy etildi. Ammo bu sog‘liqni saqlash budjetini deyarli oshirmagan. Amalda mablag‘lar shunchaki qayta taqsimlandi.
Yangi soliq kiritilib, boshqalari kamaytirilmasa, biznesga, odamlarga og‘irlik qiladi. Ayniqsa, kichik va o‘rta korxonalar katta zarar ko‘radi. Bu ularni yashirin iqtisodiyotga o‘tishga undashi mumkin.
Aynan shuning uchun ko‘plab mamlakatlar maqsadli badallar tizimidan voz kechmoqda. Ular tibbiyotni boshqa barqaror manbalardan moliyalashtirishga o‘tmoqdalar. Bunday qaror ko‘pincha global o‘zgarishlar masalan, aholining qarishi bilan bog‘liq.
Tibbiyot inflyatsiyasi: nima uchun sog‘liqni saqlash narxlari boshqalarga qaraganda tezroq o‘smoqda?
Tobora ko‘proq odamlar nafaqaxo‘r bo‘lmoqda. Ular ishlamaydi, lekin ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtoj. Davlat ularga sog‘liqni saqlash xarajatlarida yordam berishi kerak.
Tibbiy xizmatlar qimmatlashmoqda. Bu texnologiyalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Hatto «tibbiy inflyatsiya» atamasi ham paydo bo‘ldi. U odatdagi inflyatsiyadan yuqori.
Aholining keksayishi, surunkali kasalliklarning ko‘payishi va qimmat texnologiyalar – bularning barchasi xarajat talab qiladi. Agar bu xarajatlar ish beruvchilar yoki fuqarolar zimmasiga yuklansa, iqtisodiyot raqobatbardoshligini yo‘qota boshlaydi.
Shuning uchun ko‘plab mamlakatlar, masalan, Fransiya va Germaniya tibbiyotni jamoat manbalaridan moliyalashtirishni ko‘paytirmoqda. Avstraliya, Kanada, Buyuk Britaniya va Ukraina kabi davlatlar esa allaqachon o‘z tizimlarini to‘liq shu modelda qurishgan.
Sog‘liqni saqlashni davlat tomonidan moliyalashtirishning afzalliklari nimada?
O‘zbekiston uchun taklif etilayotgan sog‘liqni saqlash modeli yaxshi natijalarni ko‘rsatmoqda. Ba’zi mamlakatlarda bunday tizimlarning samaradorligi hatto badallar yoki xususiy sektor ko‘proq bo‘lgan joylarga qaraganda ham yuqori.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, COVID epidemiyasi paytida davlat mablag‘lari bilan ta’minlangan mamlakatlar yaxshiroq ishladi.
Bu tizimlar nisbatan barqaror bo‘lib, korxonalar faoliyati va bozor omillariga kamroq bog‘liq bo‘ladi. Shu bois dunyoda ularga qiziqish ortib bormoqda. Hozirda barcha odamlarni tibbiy kafolatlar va universal qamrov bilan ta’minlash muhim trenddir.
Umumiy soliqqa tortish tizimi barcha fuqarolarga tibbiy xizmatlardan teng foydalanishga yordam beradi. Har bir kishi mamlakatning istalgan joyida yordam olishi mumkin. Bu insonning ijtimoiy maqomi yoki sog‘lig‘iga bog‘liq emas.
Sog‘liqni saqlash odamlarga qanday yordam beradi va xavflarni barcha o‘rtasida qanday taqsimlaydi?
Oddiy bir qoida bor: boy kambag‘alga, sog‘lom esa bemorga yordam beradi. Zamonaviy sog‘liqni saqlash tizimi katta ijtimoiy rol o‘ynaydi. Xavf-xatarlar birgalikda yig‘ilganda, sug‘urtalash yaxshiroq ishlaydi.
Bu nafaqat pulga, balki kasallik uchun javobgarlikka ham tegishli. O‘zbekistondagi kabi milliy sog‘liqni saqlash tizimida kasallanishning barcha xavf-xatarlari butun mamlakat darajasida birlashtirilgan. Bu sug‘urta qoplamasi imkoniyatlarini kengaytiradi. Ilgari shahar va tumanlar byudjetidan pul ajratilardi.
Aholi sug‘urtalangan va sug‘urtalanmaganlarga bo‘lingan. Jiddiy kasalliklarda xavflar tarqoq bo‘lganligi sababli, odamlar yordamsiz qolishlari mumkin edi. Milliy miqyosda xavflarni birlashtirish bu muammoni hal qiladi.
Sog‘liqni saqlash uchun qancha pul kerak?
Sog‘liqni saqlash uchun mablag‘ yetarliligi haqidagi savolga aniq javob berish qiyin. Hech bir davlat pul yetarli deb aytmaydi. Sog‘liqni saqlash har doim ko‘proq resurslarni talab qiladi. Agar pul ko‘proq bo‘lsa, maoshlarni oshirish, yangi texnologiyalar va uskunalar sotib olish mumkin.
Mamlakatlar sog‘liqni saqlashni o‘z budjeti va ustuvorliklaridan kelib chiqqan holda moliyalashtiradi. Norasmiy tamoyil bor: sog‘liqni saqlash tizimi yalpi ichki mahsulotning kamida 5 foizini olishi kerak.
Yevropada xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 1,5 dan 10-12 foizigacha o‘zgarib turadi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 2,6 foizni tashkil etadi. Bu taxminan Markaziy Osiyo darajasi, lekin pul baribir yetarli emas.
Shu sababli, har doim ham tibbiy xizmatlarning to‘liq to‘plamini ta’minlab bo‘lmaydi. Aholining tibbiyot uchun cho‘ntagidan to‘layotgan to‘lovlari esa hanuzgacha ancha yuqori bo‘lib qolmoqda.
Sog‘liqni saqlash budjetidan qanday qilib samarali foydalanish mumkin?
Bu yerda ikkita muhim jihat bor. Birinchisi, bizda qancha resurs borligi. Masalan, 2025-yilda sog‘liqni saqlash sohasiga yalpi ichki mahsulotning 2,6 foizini yo‘naltirish rejalashtirilgan. Ikkinchisi — bu pullardan qanchalik samarali foydalanayotganimiz.
Mablag‘lardan to‘g‘ri foydalanilsa, aholi bundan ko‘p manfaat ko‘radi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, birlamchi tibbiy yordamni rivojlantirish kerak. Bugungi kunda aksariyat xizmatlarni aynan shu darajada ko‘rsatish mumkin.
Rivojlangan mamlakatlarda bemorlarning 60-80 foizi aynan birlamchi bo‘g‘inda yordam oladi. Bu arzon va kasalliklarning oldini olish uchun muhimdir. Bunday yordam kasalxonaga yotqizish va surunkali kasalliklar asoratlarining oldini olishga yordam beradi.
Birlamchi tibbiy yordamning yangi modeli qanday ishlaydi?
Birlamchi tibbiy yordamning yangi zamonaviy modeli yaratilmoqda. Har bitta kishi boshiga moliyalashtirish qo‘llaniladi. Bu shuni anglatadiki, tibbiyot tashkiloti har bir biriktirilgan bemor uchun pul oladi. Hisoblash jins va yosh bo‘yicha farqlanishi mumkin.
Mehnatga layoqatli yoshdagi erkaklar xizmatlarni kamroq iste’mol qiladi. Tibbiyot muassasasi ularga kamroq xarajat qiladi. Bir yoshgacha bo‘lgan bola yoki tug‘ish yoshidagi ayol ko‘proq yordamga muhtoj. Shuning uchun maxsus koeffitsiyentlardan foydalaniladi.
Ular budjetni birlamchi yordam tashkilotlari o‘rtasida adolatli taqsimlashga yordam beradi. Keyin rag‘batlantirish va nazorat tizimlari yaratiladi. Bu birlamchi tibbiy yordam yaxshiroq ishlashi va aholiga o‘z vakolatlari doirasida ko‘proq yordam berishi uchun kerak.
Agar birlamchi bo‘g‘in vazifasini bajara olmasa, bemor statsionar muassasaga yo‘naltiriladi. Sug‘urta tizimida statsionarlar to‘lovni karavotlar yoki binolar uchun emas, balki ko‘rsatilgan tibbiy xizmatlar uchun oladi. To‘lov miqdori esa tashxisning murakkabligi va surunkali kasalliklar mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi.
Nima uchun raqamlashtirish islohot kaliti hisoblanadi?
Raqamlashtirish juda muhim ahamiyatga ega. Sug‘urta tizimidagi barcha qarorlar aniq, ishonchli va batafsil ma’lumotlarga asoslangan bo‘lishi kerak. Shuning uchun sobiq ittifoq davridan qolgan statistikaga eskicha yondashuvdan voz kechish kerak.
O‘sha davrda ma’lumotlar yiliga bir marta, qog‘oz shaklida yig‘ilgan va deyarli tahliliy qiymatga ega bo‘lmagan. Raqamlashtirishning kechikishi esa O‘zbekistonda islohotlarni joriy etish jarayonida GMS jamg‘armasi duch kelayotgan asosiy texnik muammolardan biridir.
Aleksandr Katsaga Sog‘liqni saqlash vazirligi va GMS jamg‘armasiga texnik ko‘mak ko‘rsatmoqda, jumladan, Sirdaryo viloyatidagi pilot loyiha doirasida ham.
