Iflos havo – yashirin xavf: sabablar, oqibatlar va yechim yo‘llari

Barselonadagi Global salomatlik instituti olimlari bolalik davrida iflos havo ta’sirida bo‘lish miyaning asosiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar zaiflashishiga olib kelishini aniqladi. Bu xulosa Environment International jurnalida chop etilgan tadqiqotda keltirilgan.

3600 dan ortiq bolalar haqidagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, havoning yuqori darajada ifloslanishi miya po‘stlog‘i va po‘stloq osti tuzilmalari o‘rtasidagi funksional aloqaning buzilishiga olib kelishi mumkin.

Kursiv Uzbekistan bugungi kunda atrof-muhit ifloslanishiga sabab bo‘layotgan omillar, ularning oqibatlari va yechim yo‘llari haqida kerakli ma’lumotlarni keltirib o‘tadi.

Siz ushbu maqoladan nimani bilib olasiz?

• Havo ifloslanishi nima
• Havo ifloslanishining asosiy manbalari
• Havo ifloslanishining inson salomatligiga ta’siri
• Ekologik oqibatlari
• Shaharlardagi havo ifloslanishi
• Havo ifloslanishiga qarshi kurash usullari
• Har bir inson nima qila oladi
• O‘zbekistonda vaziyat qanday

Havo ifloslanishi nima

Havo ifloslanishi – bu atmosferada atrof-muhit va tirik organizmlar salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan turli moddalar va birikmalarning mavjudligini anglatadi. Bu moddalar ham tabiiy kelib chiqishi (chang, vulqon kuli, o‘rmon yong‘inlari), ham antropogen (inson faoliyati natijasi) bo‘lishi mumkin.

Havo sifati muammosi so‘nggi o‘n yilliklarda, sanoat va transport tarmog‘i mislsiz darajalarga yetgach, dolzarb masalaga aylandi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining 2022-yildagi ma’lumotlariga ko‘ra, sayyoramiz aholisining 99 foizi xavfsizlik standartlariga javob bermaydigan havoni nafas oladi.

Havoning asosiy ifloslantiruvchi moddalari muallaq zarrachalar (PM2.5 va PM10), azot oksidlari (NOx), oltingugurt dioksidi (SO₂), ozon (O₃), is gazi (CO) va uchuvchan organik birikmalardir. Bu moddalar fossil yoqilg‘ilarni yoqish, sanoat jarayonlari va boshqa turdagi inson faoliyati natijasida atmosferaga chiqariladi.

Havo ifloslanishining asosiy manbalari

Sanoat atmosfera ifloslanishining eng katta manbalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Metallurgiya komplekslari, kimyo zavodlari, sement ishlab chiqarish korxonalari va boshqa sanoat obektlari havoga katta miqdordagi zararli moddalarni chiqaradi. Zamonaviy tozalash tizimlari bilan jihozlanmagan eskirgan ishlab chiqarishlar alohida xavf tug‘diradi.

Avtomobil transporti shaharlardagi havoning asosiy ifloslantiruvchisidir. Chiqindi gazlar azot oksidlari, is gazi, uglevodorodlar va mayda zarrachalardan iborat bo‘lgan ko‘plab zaharli birikmalarni o‘z ichiga oladi. Avtomobillarning ko‘payishi bilan transport chiqindilari muammosi, ayniqsa, intensiv harakatli yirik megapolislarda tobora kuchayib bormoqda.

Avtomobil transportidan tashqari, havo, dengiz va temir yo‘l transporti, ayniqsa eskirgan texnologiyalar va past sifatli yoqilg‘i ishlatilgan joylarda ifloslanishga sezilarli hissa qo‘shadi.

Fossil yoqilg‘idan (ko‘mir, neft, tabiiy gaz) foydalanuvchi issiqlik elektr stansiyalari havo ifloslanishining katta manbalari hisoblanadi. Yoqilg‘i yonganda oltingugurt va azot oksidlari, karbonat angidrid, qattiq zarrachalar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar hosil bo‘ladi.

Ayniqsa, ko‘mir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari tomonidan yaratilgan ifloslanish juda katta bo‘lib, ularning chiqindilari og‘ir metallar va radioaktiv elementlarni ham o‘z ichiga oladi.

Zamonaviy qishloq xo‘jaligi ham atmosfera ifloslanishiga sezilarli hissa qo‘shadi. Asosiy manbalar esa quyidagilar:

• chorvachilik (metan va ammiak chiqindilari);
• o‘g‘itlardan foydalanish (ammiak va azot oksidi chiqindilari);
• qishloq xo‘jalik chiqindilarini yoqish;
• yerlarni haydash natijasida hosil bo‘lgan chang.

Turarjoy sektorida havoning asosiy ifloslantiruvchi manbalari isitish tizimlari, ayniqsa, qattiq yoqilg‘i (ko‘mir, o‘tin) bilan ishlaydigan pechlar va qozonlardir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ovqat tayyorlash va uylarni isitish uchun biomassadan foydalanish binolar ichidagi havo ifloslanishining jiddiy manbayi bo‘lib qolmoqda.

Havo ifloslanishining inson salomatligiga ta’siri

Ifloslangan havoning inson organizmiga ta’siri ham o‘tkir (qisqa muddatli), ham surunkali (uzoq muddatli) bo‘lishi mumkin. Aholining eng zaif guruhlari bolalar, keksalar va nafas olish va yurak-qon tomir tizimlarining surunkali kasalliklari bo‘lgan shaxslardir.

Respirator kasalliklar. Ifloslangan havo nafas olish tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, turli xil patologiyalarni keltirib chiqaradi. Jumladan:

• astma va surunkali obstruktiv o‘pka kasalligining (COPD) kuchayishi;
• bronxit va pnevmoniya rivojlanish xavfining oshishi;
• o‘pka funksiyasining pasayishi;
• respirator infeksiyalarga moyillikning oshishi.

PM2.5 mayda zarrachalari alohida xavf tug‘diradi, chunki ular o‘pka ichiga chuqur kirib, hatto qon oqimiga ham yetib borishi mumkin.

Yurak-qon tomir kasalliklari. Ifloslangan havoning uzoq muddatli ta’siri quyidagi kasalliklar rivojlanish xavfini oshiradi:

• Yurak ishemik kasalligi;
• Insult;
• Gipertoniya;
• Aritmiya.

Havo ifloslanishi darajasi orqali yurak-qon tomir patologiyalari bilan kasalxonaga yotqizish sonining oshishi o‘rtasida, ayniqsa ifloslantiruvchilarning eng yuqori konsentratsiyasi davrlarida bog‘liqlikni ko‘rsatadi.

Havo ifloslanishining ekologik oqibatlari

Ko‘plab havo ifloslantiruvchi moddalar, ayniqsa issiqxona gazlari (karbonat angidrid, metan, ozon) global isish va iqlim o‘zgarishiga hissa qo‘shadi. Bu o‘zgarishlar muzliklarning erishiga, dengiz sathining ko‘tarilishiga, ekstremal ob-havo hodisalari chastotasi va intensivligining oshishiga olib keladi.

Shuningdek, oltingugurt va azot oksidlari atmosferaga tushib, suv bilan reaksiyaga kirishadi va kislotalar hosil qiladi. Natijada, quyidagi holatlarga olib keladigan yuqori kislotali yog‘inlar yog‘adi:

• Suv havzalarining kislotali bo‘lishi, bu suv ekotizimlariga xavf tug‘diradi;
• O‘rmonlar va qishloq xo‘jalik ekinlarining shikastlanishi;
• Binolar va me’moriy yodgorliklarning buzilishi.

Ba’zi ifloslantiruvchilar (xlorftorkarbonlar, halonlar) Yerning xavfli quyosh ultrabinafsha nurlanishidan himoya qiluvchi stratosferadagi ozon qatlamini yo‘q qiladi. Xalqaro harakatlar tufayli bu moddalarning chiqindilari sezilarli darajada kamaygan bo‘lsa-da, muammo dolzarbligicha qolmoqda.

Yuqori ifloslanish darajasidagi shaharlarda tutun va tumanning aralashmasi – smog hosil bo‘ladi, bu ko‘rinishni sezilarli darajada kamaytiradi va hayot sifatini yomonlashtiradi. Quyosh nurlari ta’sirida hosil bo‘ladigan fotokimyoviy smog va past harorat va zaif shamol paytida paydo bo‘ladigan qishki smog farqlanadi.

Shaharlardagi havo ifloslanishi

Urbanizatsiya hududlari havoda ifloslantiruvchi moddalarning eng yuqori konsentratsiyalari bilan tavsiflanadi. Bu holat transport, sanoat korxonalari va boshqa chiqindi manbalarining yuqori zichligi bilan bog‘liq. Shuningdek, normal havo almashishiga to‘sqinlik qiladigan shahar qurilishi xususiyatlari ham muhim rol o‘ynaydi.

Shaharlarda «issiqlik orollari» – havo harorati oshgan zonalar shakllanadi, bu smogning hosil bo‘lishiga va yer yuzasi yaqinida ifloslantiruvchi moddalarning to‘planishiga yordam beradi. Baland binolar «ko‘cha kanyonlari»ni yaratadi, ularda havo aylanishi qiyinlashadi va ifloslantiruvchi moddalar to‘planadi.

Xalqaro tadqiqotlar ma’lumotlariga ko‘ra, dunyodagi eng ifloslangan shaharlar Hindiston, Xitoy va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardagi megapolislardir. IQAir tashkilotining 2023-yildagi hisobotiga ko‘ra, dunyodagi eng ifloslangan 30 shaharning 21 tasi Hindistonda joylashgan. Dehlida PM2.5 zarrachalarining o‘rtacha yillik konsentratsiyasi JSST tavsiya etgan me’yordan 20 barobar yuqori. Ammo havo sifati muammosi rivojlangan mamlakatlardagi ko‘plab shaharlar uchun ham dolzarbdir.

Ko‘pgina yirik shaharlarda asosiy ifloslantiruvchilar konsentratsiyasini real vaqt rejimida kuzatib borishga imkon beradigan havo sifatini monitoring qilish tizimlari yaratilgan. Bu ma’lumotlar aholini xabardor qilish va ifloslanishni kamaytirish bo‘yicha operativ choralar ko‘rish uchun ishlatiladi.

Havo ifloslanishiga qarshi kurash usullari

Elektr va gibrid transportga o‘tish atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi. Elektromobillar uchun infratuzilmaning rivojlanishi (quvvatlash stansiyalari, egalari uchun imtiyozlar) ularning kengroq tarqalishiga yordam beradi.

Jamoat transporti tizimini, ayniqsa, elektr transportini (metro, tramvaylar, trolleybuslar, elektrobuslar) rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, velosiped infratuzilmasini, piyodalar zonalarini va karshering tizimini yaratish shaharlarda havo ifloslanishini kamaytirishga ko‘maklashadi.

Fossil yoqilg‘idan qayta tiklanadigan energiya manbalariga (quyosh, shamol, gidro va geotermal energiya) o‘tish atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqindilarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi. Energiyani saqlash texnologiyalarining rivojlanishi qayta tiklanadigan manbalarni tobora raqobatbardosh qilmoqda.

Shuningdek, atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalar miqdori standartlarini o‘rnatish va ularga rioya qilish ifloslanishga qarshi kurashning muhim vositasidir.

Bu standartlar ifloslantiruvchilarning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyalarini (REM) belgilaydi va monitoring va nazorat uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Har bir inson nima qila oladi

Havo ifloslanishi muammosini hal qilish nafaqat davlatlar va yirik kompaniyalarning harakatlarini, balki har bir inson kundalik hayotidagi o‘zgarishlarni ham talab qiladi.

Jumladan, shaxsiy transportdan foydalanishni kamaytirish, qisqa masofalarga piyoda yoki velosipedda yurish muhimdir. Ekologik avtomobillarni (elektr, gibrid) tanlash ham afzaldir. Elektr energiyasi va issiqlik iste’molini kamaytirish uchun turar joylarni issiqlik izolyatsiya qilish, shuningdek, chiqindilarni yoqishdan voz kechish kerak.

Chiqindilarni, ayniqsa plastik va boshqa sintetik materiallarni yoqish havoda zaharli moddalar manbai hisoblanadi. Chiqindilarni to‘g‘ri yo‘q qilish, jumladan ularni saralash va qayta ishlash atmosfera ifloslanishini kamaytirishga imkon beradi.

Shu bilan birga, ekologik toza mahsulot va xizmatlar foydasiga iste’molchi tanlovi muhim ahamiyatga ega. Bu ishlab chiqaruvchilarni ekologik toza texnologiyalarni joriy etishga va atrof-muhitga ta’sirini kamaytirishga rag‘batlantiradi.

Daraxtlar va boshqa o‘simliklarni ekish havo sifatini yaxshilashga yordam beradi. Chunki o‘simliklar karbonat angidrid gazini va ba’zi ifloslantiruvchilarni yutib, kislorod ajratib chiqaradi. Ko‘kalamzorlashtirish, ayniqsa shaharlarda «yashil o‘pkalar» yaratish uchun juda muhimdir.

Havo ifloslanishi inson salomatligi va atrof-muhit holati uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Bu muammoni hal qilish kompleks yondashuvni talab qiladi. Bunda texnologik innovatsiyalar, normativ tartibga solish va har bir inson hayot tarzini o‘zgartirish zarur.

O‘zbekistonda vaziyat qanday

Shu yilning 28-yanvarida, qish fasli bo‘lishiga qaramasdan Toshkent havoning ifloslanish darajasi bo‘yicha dunyoning yirik shaharlari orasida 1-o‘rinni egalladi.

Shundan so‘ng «O‘zgidromet» poytaxtdagi atmosfera havosi ifloslanishi to‘g‘risida ma’lumot berdi.

Unga ko‘ra, atmosfera havosi ifloslanishi tabiiy (chang, o‘simliklar yong‘ini, chaqmoq) va texnogen (transport, sanoat, qurilish) omillar bilan bog‘liq. Toshkentda bu jarayonda avtotransport vositalari, qurilish ishlari va sanoat chiqindilari yetakchi rol o‘ynaydi. Ob-havo sharoiti – kuchsiz shamollar, yuqori harorat va qurg‘oqchilik – ham ifloslanish darajasiga ta’sir qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 5-sentabrdagi 737-son qaroriga asosan, «O‘zgidromet» respublika bo‘yicha 89 ta kuzatuv punktida havo sifatining monitoringini olib bormoqda. Shundan 23 tasi zamonaviy Horiba (Yaponiya-Germaniya) avtomatik stansiyalardir. Toshkent shahrining o‘zida 23 ta statsionar post mavjud.

Monitoringda aniqlanadigan asosiy moddalar quyidagilar:

• chang;
• PM10 va PM2.5 mayda dispersli zarrachalari;
• azot oksidi va dioksidi;
• oltingugurt dioksidi;
• uglerod oksidi;
• formaldegid, ammiak, fenol, og‘ir metallar.

Avtomatik stansiyalar har daqiqalik kuzatuvni real vaqt rejimida olib boradi. Bu stansiyalar xalqaro ISO, EN, TUV standartlariga mos keladi va yuqori aniqlikda ma’lumot beradi.

AQSH elchixonasi ham Toshkentdagi o‘z hududida PM2.5 zarrachalari va ozon darajasini kuzatib boradi. JSST tomonidan tavsiya etilgan PM2.5 bo‘yicha me’yorlar (yillik – 5 mkg/m³, kunlik – 15 mkg/m³) juda qat’iy sanaladi va amaliyotda bu ko‘rsatkichlarga dunyoning hech bir davlati to‘liq erisha olmagan. O‘zbekistonda esa SaNQvaN 0053-23 hujjatiga muvofiq quyidagi me’yorlar belgilangan:

• Yillik – 35 mkg/m³;
• Kunlik – 60 mkg/m³.

Shuningdek, shu yilning 17-may kuni Toshkent shahrida kuchli shamol bilan birga chang bo‘roni yuzaga keldi. Hodisa shaharliklarni bezovta qilib, u ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokamalarga sabab bo‘ldi. Bu borada Atrof-muhit va tabiatni muhofaza qilish texnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti doktoranti Batir Xalmuratov o‘z fikrini bildirdi.

Uning ta’kidlashicha, hodisa salqin shimoliy va issiq janubiy havo massalarining to‘qnashuvi, bosim o‘zgarishi va shamolning keskin kuchayishi oqibatida yuzaga kelgan. Bu «frontal to‘qnashuv» deb ataluvchi meteorologik holatni keltirib chiqargan.