San’at Qalandarov umrini qovunga bag‘ishlagan xorazmlik dehqon va olim.
Amudaryo sohillaridagi sho‘rxok yerlarda o‘nlab navlarni yetishtiradi. Noyob urug‘larni saqlaydi va bahorgacha saqlanishi mumkin bo‘lgan yangi navlarni yaratadi. Uning maqsadi Xorazm qovunini O‘zbekistonning taniqli eksport va sayyohlik brendiga aylantirishdir.
Kursiv Uzbekistan fermer bilan suhbatlashib, qovun shunchaki meva emasligiga ishonch hosil qildi. Bu ilm-fan, an’analar, biznes va serquyosh O‘zbekistonning ramzidir.
Xorazm. Vazir qishlog‘ida erta tong
Qovunzor ustida quyuq, xushbo‘y hid taraladi, bu mevalar pishib yetilayotganidan darak beradi. Bepoyon jo‘yaklar fonida bir kishi. 40 yoshli San’at Qalandarov — nasldan naslga o‘tib kelayotgan dehqon va qovunchi. U asosiy narsani — hidni sezish uchun quyosh chiqmasdan dalaga chiqadi.
«Ertalabdan qovun hidi kelsa — hosil yaxshi bo‘ladi», — deydi u.
San’at uchun bu bir umrlik ish. U bolaligidan har bir qovun tom ma’noda issiq o‘zbek yozidan nafas olayotgan tongda dala qanday jaranglashini biladi. Aynan shunday paytlarda u o‘zining ishi kerakligini tushunadi.
«Qovunga bo‘lgan mehrni menga bobom o‘rgatgan. Bolaligimda qo‘limdan yetaklab, qovun dalasiga olib borar, birinchi pishgan qovunni o‘zi uzib, menga tatib ko‘rishga berardi. Lunjimdan qovun sharbati oqayotganini ko‘rib jilmayar, so‘ng o‘zi ham tatib ko‘rardi», deya eslaydi San’at.
Gurvak — Xorazmning lazzatli brendi
Fermer San’at Qalandarovning ekin maydonlari Amudaryo bo‘yida joylashgan. Bu yerda sho‘rlanish darajasi boshqa hududlarga qaraganda yuqori. Uning fikricha, tuproq sho‘r bo‘lgani uchun qovunlar ayniqsa shirin bo‘ladi.
San’at har yili 50 gektar maydonda qovunning 127 ga yaqin navini yetishtiradi. U genetik xilma-xillikni saqlab qolish uchun ularning urug‘larini yig‘adi. Navlar orasida ertapishar, o‘rtapishar va kechpishar turlari bor. U Xorazmning tashrif qog‘ozi deb hisoblaydigan va mahalliy brend sifatida targ‘ib qiladigan gurvak naviga alohida e’tibor qaratadi.
Gurvak avgust oyining boshlarida pishib yetiladi va faqat Xorazmda o‘sadi. Uni «Xorazm brendi» deb atashadi. Lekin tez aynib ketishi sababli bu navni uzoq masofalarga tashib bo‘lmaydi.
Fermerdan yangi qovun navlari yaratuvchisigacha
Yerga, qovunga bo‘lgan muhabbat San’atni ilm-fanga yetakladi. U qovun haqida ko‘proq bilishni xohladi. 2012-yilda Toshkent agrar universitetini tamomlab, agronom bo‘lgan. 2019-yilda Xorazm sabzavot va kartoshkachilik ilmiy-tadqiqot institutiga direktor etib tayinlangan.
San’at 2022-yilda o‘zining «Kumush» qovun navini yaratdi. Hozir u ham fermer, ham olim bo‘lib ishlamoqda. Joriy yilning sentabr oyida o‘zining «Kumush» navi bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi.
San’at Xorazm qovunining xorijga eksport qilinishini istaydi. U yaratgan yangi nav kech – sentabr-oktabr oylarida pishadi. Mahsulot tashishga chidamli bo‘lib, keyingi yilning bahorigacha o‘z sifatini saqlab qoladi.
Fermer-seleksioner Xorazm qovunining noyob va yo‘qolib ketgan navlarini tiklashga harakat qilmoqda. Uning fikricha, dehqonlar va olimlar faqat qovun yetishtirish bilan shug‘ullanmasliklari kerak. Ular ham yangi navlar yaratishlari kerak. Odamlar xilma-xil oziq-ovqat mahsulotlariga muhtoj.
«Bu oziq-ovqat muammolarini hal qilish va biznesni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Shuning uchun ham akademik bo‘lmoqchiman», — deydi San’at.
Qovunning qayta ishlash salohiyati juda yuqori
Tarvuzdan farqli o‘laroq, qovunni turli xil mahsulotlarga qayta ishlash mumkin. O‘zbekistonda an’anaviy ravishda qishda quritiladi – to‘yimli va shirin tayyorlanadi. Shuningdek, qovundan murabbo, jem, sharbat va desert uchun souslar tayyorlash mumkin.
«Men xuddi bankadagi ananas kabi konservalangan qovun ishlab chiqarmoqchiman. Bu mahsulotni O‘zbekistonda ham, xorijda ham sotish imkonini beradi. Biznes rejam bor, investitsiya kerak», deydi San’at.
Statistik ma’lumotlar
2024-yilning yanvar-dekabr oylarida O‘zbekistonda 2,68 mln tonna poliz ekinlari yetishtirildi.
Shundan:
- Fermer xo‘jaliklari tomonidan 1,5 mln tonnadan ortiq mahsulot tayorlandi.
- Dehqon xo‘jaliklari – qariyb 1 mln tonna tarvuz va qovun yetkazib berdilar.
2024-yilning yanvar-iyul oylarida O‘zbekiston qiymati $10,8 mlnga teng bo‘lgan 24,3 ming tonna qovun eksport qilgan.
Asosiy import qiluvchi mamlakatlar:
- Qirg‘iziston – 7,2 ming tonna;
- Qozog‘iston – 6,2 ming tonna;
- Rossiya – 5,9 ming tonna;
- Latviya – 1,3 ming tonna;
- Germaniya – 0,8 ming tonna.
«Qovun sayli» — turistik brendga aylanmoqda
O‘zbekistonda qovun shunchaki poliz mahsuloti emas, balki madaniy merosning bir qismidir. Qadimdan hosil yig‘im-terimi «Qovun sayli» bayrami bilan nishonlanib kelingan.
Bugun O‘zbekistonda an’analar tiklanmoqda. Turistik shaharlar – Buxoro va Xivada «Qovun sayllari» bo‘lib o‘tadi, ular butun dunyodan mehmonlarni jalb qiladi.
Bu nafaqat eng yaxshi navlarni tatib ko‘rish, balki mintaqaning rang-barang madaniyatini his etish imkoniyatidir.
San’at Qalandarovning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, fermerlik va ilm-fan uyg‘unligi qishloq xo‘jaligini rivojlantiradi. Uning sa’y-harakati milliy mahsulotni targ‘ib etishga xizmat qilmoqda. Bugun Xorazm qovuni – bu shunchaki hosil emas.
Bu, ayni paytda, hududning eksport salohiyati va turizm imkoniyatlarini kengaytirish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir.
