Yevro valyutasining tarixi qanday

Yevro – Yevropa Ittifoqining muomaladagi rasmiy pul birligi. Uning tarixi 1999-yil 1-yanvardan boshlanadi: o‘sha kuni 11 ta Yevropa davlatida yevro rasmiy hisob-kitob valyutasi sifatida joriy etildi. Yevro banknot va tangalari 2002-yil 1-yanvardan boshlab muomalaga chiqarilgan. Mazkur yagona valyuta Yevropa davlatlari iqtisodlarini birlashtirish va ularning o‘zaro savdosini yengillashtirish maqsadida yaratilgan. Kursiv Uzbekistan nashrining ushbu maqolasida yevro valyutasining tarixi haqida so‘z boradi.

Ushbu maqola orqali quyidagilarni bilib olasiz:

• Yevro yaratilish sabablari
• Bosqichma-bosqich joriy etilishi
• Yevrozona davlatlari va ularga kirish sanalari
• Yevrozonaga kirmaydigan davlatlar
• Milliy valyutadan yevroga o‘tish tartibi
• Yevro banknot va tangalarining dizayni, muallifi va xavfsizlik xususiyatlari
• Yevroning xalqaro savdo, moliyaviy bozorlar va zaxira valyuta sifatidagi o‘rni
• Yevro va AQSh dollari o‘rtasidagi farqlar va ta’sirlar

Yevroning yaratilish sabablari

Yagona valyutaning paydo bo‘lishi iqtisodiy va siyosiy manfaatlarga asoslangan. Iqtisodiy tomondan qaraganda, yagona valyuta Yevropa mamlakatlari orasidagi savdo-sotiqni osonlashtiradi, biznes va iste’molchilarga qulayliklar yaratadi. Masalan, yevro ko‘p mamlakatlararo tranzaksiyalardagi valyuta almashtirish xarajatlarini kamaytiradi va umumiy bozorda raqobatni kuchaytiradi.

Siyosiy maqsad sifatida, yevro yuqori integratsiyaning muhim belgisi hisoblanadi. Ilg‘or qarashlarga ko‘ra, iqtisodiy integratsiya kuchayishi Yevropa davlatlari o‘rtasida urush xavfini kamaytirishga yordam beradi. Ya’ni, yevro joriy etilishi orqali mamlakatlar o‘rtasidagi munozaralar tinch yo‘l bilan hal qilinishiga xizmat qilinadi. Bunday siyosiy hamjihatlik Yevropa Ittifoqi tamoyillaridan biri – «bir-biriga yaqinlashish» siyosatiga ham mos keladi.

Bosqichma-bosqich joriy etilishi

1990-yillarda qabul qilingan Maastricht shartnomasi qoidalariga muvofiq, yevro valyutasi uch bosqichda joriy etildi. 1999-yil 1-yanvardan boshlab yevro Yevro–Monetar Ittifoqining uchinchi bosqichi doirasida rasmiy hisob-kitob birliklari va elektron to‘lovlar uchun qo‘llanila boshlandi. Bu dastlabki bosqichda 11 ta mamlakat milliy valyutalarini yevroga doimiy (o‘zgarmas) kursda bog‘lab, birgalikdagi pul-kredit siyosatini yuritishni boshladi.

Keyinchalik 2002-yil 1-yanvardan boshlab yevro banknot va tangalari joriy etildi va yevro hududidagi fuqarolar to‘lovlarini yangi pul birligi bilan amalga oshirishdi. 2002-yilgi joriy etish jarayonida eski milliy valyutalar bilan yevro birga muomalada bo‘lishi uchun ikki oyga yaqin o‘tkazib yuborildi. Misol uchun, 2002-yilning mart oyiga kelib yevro yagona qonuniy to‘lov vositasiga aylandi va o‘shandanoq eski valyutalar bekor qilindi.

Yevrozona davlatlari va ularning kirish sanalari

Yevro joriy etilganidan buyon yevrozonaga kiruvchi davlatlar soni asta-sekin ortib bordi. Quyida yevro hududiga kirgan mamlakatlar va ularga kirish sanalari ko‘rsatilgan:

• 1999-yil 1-yanvar: Avstriya, Belgiya, Finlyandiya, Fransiya, Germaniya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya va Ispaniya
• 2001-yil 1-yanvar: Gretsiya.
• 2007-yil 1-yanvar: Sloveniya.
• 2008-yil 1-yanvar: Kipr va Malta.
• 2009-yil 1-yanvar: Slovakiya.
• 2011-yil 1-yanvar: Estoniya.
• 2014-yil 1-yanvar: Latviya.
• 2015-yil 1-yanvar: Litva.
• 2023-yil 1-yanvar: Xorvatiya

Yevrozonaga kirmaydigan Yevropa Ittifoqi davlatlari

Yevropa Ittifoqining barcha a’zolari ham yevrozonaga kirmagan. Ba’zi davlatlar hanuzgacha o‘z milliy valyutasidan foydalanmoqda. Masalan, Bolgariya hozircha levdan foydalanmoqda, Chexiyada krona muomalada, Polsha esa zlotiydan voz kechmagan. Ruminiya o‘zining milliy valyutasi — leyni ishlatishda davom etmoqda.

Vengriyada forint asosiy to‘lov vositasi hisoblanadi. Shvetsiya rasmiy ravishda yevroga o‘tishi kerak bo‘lsa-da, bu jarayonni kechiktirib kelmoqda va hozircha shved kronasini ishlatmoqda.

Daniya esa Yevrozonaga qo‘shilmaslik bo‘yicha maxsus huquqga ega bo‘lgan davlat bo‘lib, u hanuzgacha daniya kronasidan foydalanadi. Bu davlatlarning har biri yevroga o‘tishni hozircha lozim deb bilmayapti, asosan iqtisodiy barqarorlik, siyosiy qarorlar yoki xalq irodasiga asoslangan holda o‘z milliy pul birligidan foydalanishda davom etmoqda.

Polsha

Polsha 2004-yilda Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lganida yevro hududiga o‘tish majburiyligini qabul qilgan, ammo hanuzgacha milliy valyuta – zlotini saqlab kelmoqda. Aholi orasida yevroga nisbatan ishonchsizlik yuqori: so‘rovga ko‘ra polshaliklarning taxminan 64% yangi valyutani qabul qilmaslik tarafdori.

Chexiya

Chexiya hukumatida yevroga o‘tishga nisbatan e’tiroz kuchli. Maastricht mezonlari bo‘yicha so‘nggi baholarga ko‘ra, Siyosiy nuqtai nazardan, hokimiyatdagi konservativ koalitsiya yevroga o‘tishni ortga surishni istab, hukumat ilk navbatda aniq sanani belgilashni rad etmoqda. Jamoatchilik fikri ham asosan yevroga qarshi: yaqinda o‘tkazilgan so‘rovda respondentlarning 72%i yevroni qabul qilishga qarshi ekanini ko‘rsatdi.

Vengriya

Vengriya hali yevroga o‘tish mezonlarining aksariyatini bajarmagan. Markaziy bank va rasmiylarga ko‘ra, 2023-yil inflyatsiyasi yil oxirida 24% atrofida bo‘lib, Maastricht mezonidagi inflyatsiya chegarasidan ancha yuqori; byudjet defitsiti esa 6.8% ni tashkil etgan.

Ruminiya

Ruminiya 2014-yilga mo‘ljallab yevroga o‘tishni rejalashtirgan, ammo so‘nggi yillarda Maastricht mezonlari bilan muammolarga duch kelmoqda. Yaqinda e’lon qilingan hisobotlar shuni ko‘rsatdiki, Ruminiya inflyatsiya, byudjet defitsiti, ERM-II ishtiroki va uzoq muddatli foiz stavkalari bo‘yicha to‘rt asosiy mezondan birortasini ham bajarolmagan. Yillik inflyatsiya 2023-yilda 9.7% atrofida bo‘lib, me’yoridan yuqori. Budjet defitsiti esa ikki barobar ortib, 6%ga yaqinlashgan.

Shvetsiya

Shvetsiya Maastricht mezonlarining uchtasini bajaradi, lekin ERM-II tizimida qatnashmaslik tufayli yevroga o‘tishni sinovdan o‘tkazmayapti. Yevropa Komissiyasi xulosasiga ko‘ra, 2024-yilda faqat Shvetsiya inflyatsiya chekloviga javob bergan. Siyosiy jihatdan Shvetsiya hukumati hech qachon yevraga o‘tish muddatini aniqlagan emas va yevroga o‘tish parlament qarori asosida yo‘lga qo‘yiladi. 2003-yilda o‘tkazilgan referendumda aholining 55.9%i yevroga qarshi ovoz bergan. Bugungi kunda ham so‘nggi so‘rovda 42% qatnashchi «yo‘q» deb javob bergan.

Bolgariya

Bolgariya yevroga o‘tish jarayonini bugungacha kechiktirgan mamlakatlar safida edi, ammo 2025-yilning oxirida yevro hududiga qo‘shilish rejasini tasdiqladi. Yevrokomissiya baholariga ko‘ra, Bolgariya Maastricht mezonlarining barcha shartlarini bajarib, 2026-yil 1-yanvardan yevroga o‘tishga tayyor ekanini ma’lum qilgan.

Milliy valyutadan yevroga o‘tish tartibi

Yevro joriy qilingach, ishtirokchi davlatlar o‘z eski milliy valyutalarini yevro kursiga o‘zgarmas konvertatsiya qilishdi. Bu esa konvertatsiya (bir valyutani boshqasiga erkin almashtirish) kursini qat’iy belgilashni anglatadi. Masalan, 1998-yil 31-dekabrdagi bozor kurslari bo‘yicha milliy valyutalar va yevro o‘rtasida doimiy kurslar o‘rnatildi.

Yangi valyuta joriy etilgach, aholiga belgilangan kurs bo‘yicha eski milliy valyutalarini yevroga almashtirish imkoniyati yaratildi. 2002-yilgi joriy etishdan so‘ng, o‘tish davrida ikki oyga yaqin muddat mobaynida eski valyuta va yevro bir vaqtda muomalada bo‘ldi. Bu davr tugagach, eski milliy valyutalar to‘liq muomaladan chiqarildi. Masalan, Gretsiyada eski drahma 2002-yil martidan so‘ng rasmiy pul birligi maqomini yo‘qotgan.

Yevro banknot va tangalarining dizayni, muallifi va xavfsizlik xususiyatlari

Yevro banknotlari o‘tkir burchakli va rang-barang dizaynga ega. Ular Avstriyalik rassom Robert Kalina tomonidan yaratilgan ilk seriyaga mansub. Har bir banknotning old yuzida Yevropaning turli davrlar arxitekturasini eslatuvchi deraza va eshiklar, orqa tomonda esa zamonaviy ko‘priklar tasvirlanadi. Bu ramziy obrazlar Yevropa mintaqasining ochiqligi va xalqlararo muloqotini ifodalaydi.

Banknot ustida Yevropa Ittifoqi 12 yulduzi ham mavjud bo‘lib, ular bugungi kunda birlik va hamjihatlik ramzi sanaladi. 2013-yildan e’tiboran yangi «Yevropa seriyasi» banknotlari joriy etila boshlandi; ularda qadimgi Yunon mifologiyasidagi Yevropaning portreti gologramma va suv belgisi ko‘rinishida ishlatilgan, shuningdek banknotlarning xavfsizlik xususiyatlari yanada kuchaytirildi.

Yevro tangalarining umumiy tomonida Yevropa xaritasi aks etadi. Bu tomonni belgilash maqsadida Belgiya oliy uyi rassomi Lyus Luyx yevroning umumiy, o‘ng va chap tangalari uchun yagona dizayn tanladi. Uning dizaynida kichik nominaldagi tangalarda Yevropa qit’asining global kartosi, 10, 20, 50 senti tangalarida hozirgi Yevropa Ittifoqining kengaytirilgan xaritasi bor.

1, 2 yevro tangalarida esa butun Yevrosiya qit’asi tasvirlangan. Tangalarning milliy tomoni har bir davlatda o‘ziga xos bo‘lib, masalan, Italiya tangalarida Leonardo da Vinchi logotipi, Germaniya tangalarida burgut, Fransiyada Marianne kabutari kabi ramzlar ishlatiladi.

Yevro banknotlari va tangalarida soxta nusxalashning oldini olish uchun ko‘plab xavfsizlik elementlari mujassam. Xususan, banknotlarda suv belgisi (odam yuzining suv ostidagi portreti), gologramma tasviri (nashr sathini egishda yoki yorug‘likda qarama-qarshi tomonga burishda o‘zgacha tasvirlar paydo bo‘ladi), metall xavfsizlik ipi, kichik mikromatnlar va bosib chiqarilgan reliyef (ba’zi elementlar barmoq bilan seziladi) kabi ilg‘or xavfsizlik choralari mavjud.

Tangalar ham o‘ziga xos himoya choralarga ega. Masalan, 1 va 2 yevro tangalari ikki xil metall (markaz va chekka) qatlamidan iborat (bimetal), yulduzlar tasviri bilan o‘ralgan chekka va maxsus raqamlar (1 yevro tangasida) bor. Shuningdek, ayrim tangalarning chetlari notekis. Masalan 20 senti tangasi konturning chekkasi uchburchak shaklida kesilgan. Bu kabi dizayn xususiyatlari banknot va tangalarni taniqliligini oshiradi hamda soxtalashtirish xavfini sezilarli darajada kamaytiradi.

Yevroning xalqaro savdo, moliyaviy bozorlar va zaxira valuta sifatidagi oʻrni

Yevro jahon iqtisodiyotida muhim xalqaro valyuta sifatida o‘rin egallaydi. Xususan, u AQSh dollaridan keyin eng ko‘p markaziy banklar zaxirasida saqlanadi. 2024-yilda yevroning global valyuta zaxiralaridagi ulushi qariyb 20% atrofida edi, AQSh dollari esa 58% ni tashkil qildi. Bu shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy beqarorlik paytida ham markaziy banklar yevro aktivlarini diversifikatsiya manbai sifatida tanlamoqdalar.

Yevro va AQSh dollari o‘rtasidagi farqlar va ta’sirlar

Yevro va AQSh dollari jahon moliya tizimining ikkita asosiy valyutasidir. Ularning asosiy farqi shundaki, AQSh dollari bitta davlat (AQSh) tomonidan nazorat qilinadi va chop etiladi. U global savdo va moliyaviy aloqalarda eng keng tarqalgan valyuta hisoblanadi. Yevro esa bir nechta davlatning birgalikdagi valyutasi bo‘lib, bir vaqtning o‘zida 20 dan ortiq mustaqil iqtisodiy tizimni qamrab oladi. Natijada, monetar va fiskal siyosat ham markazlashtirilganligi jihatidan farqlidir.

AQShda Federal zaxira va Kongress yagona siyosat yuritsa, yevrozonada aholiga pul-kredit va budjet siyosatlari birgalikda boshqarilishi zarur. Shuningdek, bozor tuzilishi jihatdan ham farq mavjud: Yevropa hududida hali yagona va keng tarqalgan «safe asset» (xavfsiz investitsiya quroli) mavjud emas, chunki har bir mamlakat alohida davlat obligatsiyalarini chiqaradi va bozorlar qisman bo‘lingan.

Bundan tashqari, joriy yillarda AQShning iqtisodiy va siyosiy qarorlari global bozorlarga bevosita ta’sir qildi. Masalan, 2024-yilda dollar global valyuta zaxiralaridagi ulushining pasayishi kuzatildi. Yevro esa atigi 16-20% oralig‘ida qoldi. Bu orada ayrim ekspertlar AQSh dollari qiymati zaiflashishi fonida yevro uchun yangi imkoniyatlar paydo bo‘lishini ta’kidlashmoqda. Shu tarzda, yevro va dollar o‘rtasidagi farqlar ko‘proq global siyosat, iqtisodiy quvvat va markaziy banklarning strategiyasiga bog‘liq.

Avvalroq Kursiv Uzbekistan nashri AQSh valyutasining tarixi haqida maqola e’lon qilgan edi.