Elektromobillar sohasida sodir bo’layotgan inqilob butun dunyoda transport tizimini tubdan o’zgartirib bormoqda va ko’plab iste’molchilar an’anaviy yonilg’ili avtomobillardan voz kechib, ekologik toza va iqtisodiy jihatdan tejamkor elektromobillarga o’tishni rejalashtirmoqda. Iyun oyida O‘zbekistonda elektromobil savdosi 5,1 ming donani tashkil etib, may oyiga nisbatan 1,7 foizga kamaygan. Biroq yil boshidan beri sotilgan elektromobillar soni 28,8 ming donaga yetib, o‘tgan yilga nisbatan 62,6 foiz o‘sishni ko‘rsatgan. Xo’sh, elektromobil xarid qilishda nimalarga e’tibor berish kerak? Kursiv Uzbekistan bu haqda bir qator ma’lumotlarni tayyorladi.
Bu maqolada quyidagilarni bilib olasiz:
- Batareya texnologiyasi
- Quvvatlash tizimi
- Narx va moliyaviy jihatlar
- Texnik xususiyatlar
- Kafolat, ishonchlilik va texnik qo’llab-quvvatlash
- Iqlim sharoitlari va mavsumiy-ta’sirlar
- Zamonaviy texnologiyalar
- Batareya texnologiyasining rivojlanishi
Batareya texnologiyasi
Elektromobilning yuragini batareya tashkil etadi va bu eng muhim tanlov mezonidir. Zamonaviy elektromobillarda asosan litiy-ion batareyalar qo’llaniladi, ammo turli texnologiyalar mavjud.
Batareya turlari va xususiyatlari
Litiy-ion batareyalar (Li-ion): Hozirda eng keng tarqalgan tur bo’lib, yuqori energiya zichligi va nisbatan uzoq ishlash muddatiga ega. Tesla Model S, BMW i3, Nissan Leaf kabi modellarda ishlatiladi. Bu batareyalar -10°C dan +45°C gacha haroratda samarali ishlaydi.
Litiy-temir-fosfat (LiFePO4): Xavfsizlik jihatidan eng yaxshi hisoblanadi, lekin energiya zichligi biroz pastroq. BYD kompaniyasi ushbu texnologiyani keng qo’llaydi. 2000+ zaryadlash siklini bardosh beradi.
Qattiq elektrolit batareyalar: Kelajak texnologiyasi bo’lib, yuqori xavfsizlik va uzoq ishlash muddati va’da qiladi. Toyota 2025-yilda ishlab chiqarishni rejalashtirgan.
Batareya hajmi
Batareya sig’imi kilovatt-soat (kWh) bilan o’lchanadi. Masalan:
- 40-50 kWh: Nissan Leaf (270 km), ideal shahar haydovchilari uchun
- 75-85 kWh: Tesla Model 3 (400+ km), uzoq safarlar uchun mos
- 100+ kWh: Tesla Model S (500+ km), maksimal avtonom yurish
Amaliy hisobda, 1 kWh batareya sig’imi taxminan 5-7 km yurish masofasini ta’minlaydi. Shuning uchun 60 kWh batareya 300-420 km oraliqda yurish imkonini beradi.
Yurish masofasiga ta’sir etuvchi omillar
Haydovchilik uslubi: Agressiv haydovchilik 30-40% ko’p energiya sarflaydi. Bir tekis va muloyim haydovchilik orqali e’lon qilingan masofaning 90-95%ini olish mumkin.
Havo sharoiti: Yomg’irli havoda 10-15%, qorli havoda 25-30% ko’proq energiya sarflanadi. Shamol qarshiligi ham muhim – 100 km/s tezlikda shamol qarshiligi ikki barobar oshadi.
Konditsioner va isitish: Yozda konditsioner 15-20%, qishda salon isitgichi 25-35% qo’shimcha energiya sarflaydi. Zamonaviy modellarda issiqlik pompasi texnologiyasi qo’llaniladi, bu samaradorlikni oshiradi.
Og’irlik: Har 100 kg qo’shimcha og’irlik taxminan 2-3% ko’proq energiya sarflashga olib keladi.
Quvvatlash tizimi
Elektromobilning amaliy foydalanuvchanligi to’liq quvvatlash imkoniyatlariga bog’liq. Bu masala juda ko’p qirrali va har bir jihatini batafsil ko’rib chiqish zarur.
Uyda quvvatlash tizimi
1-daraja quvvatlash (AC Level 1): Oddiy uy rozetkasi (220V, 16A) orqali amalga oshiriladi. Soatiga 3-5 kWh energiya beradi, ya’ni 15-25 km/soat yurish masofasini ta’minlaydi. 50 kWh batareyani to’liq quvvatlash uchun 10-15 soat vaqt kerak bo’ladi. Bu usul faqat kichik batareyali yoki kam yuradigan avtomobillar uchun mos.
2-daraja quvvatlash (AC Level 2): Maxsus o’rnatilgan quvvatlash stantsiyasi (380V, 32A) ishlatiladi. Soatiga 7-22 kWh energiya beradi, 35-110 km/soat masofani ta’minlaydi. Tesla Wall Connector, Wallbox Pulsar Plus kabi qurilmalar bu kategoriyaga kiradi. O’rnatish narxi $500-1500 oralig’ida.
Uy qurilishi talablari: Elektr hisoblagich kamida 15 kW quvvatni ko’tara olishi kerak. Garaj yoki ochiq joyda maxsus simlar o’tkazish zarur. Yerga ulash (grounding) majburiy. Professional elektrik tomonidan o’rnatish tavsiya etiladi.
Jamoat quvvatlash tarmog’i
Sekin quvvatlash (AC 22 kW): Supermarketlar, mehmonxonalar, ish joylari yonida o’rnatiladi. 2-4 soatda batareyaning 80%ini to’ldiradi.
Tez quvvatlash (DC 50-150 kW): Yo’l chetidagi maxsus stantsiyalarda joylashgan. 30-45 daqiqada batareyaning 80%ini to’ldiradi.
Super tez quvvatlash (DC 250+ kW): Tesla Supercharger, Ionity kabi tarmaqlar. 15-20 daqiqada 80% gacha to’ldiradi. Faqat maxsus moslashtirilgan avtomobillarda ishlaydi.
O’zbekistonda elektr zaryadlash stansiyalarida narxlar har xil bo’lmoqda. Tok bor va Megawatt elektrozapravkalarida bir kilovatt uchun mos ravishda 2850 so‘m va 2700 so‘mgacha belgilangan. Spectre elektr transport vositasini quvvatlantirish stansiyalarida esa narx 2250 so‘mni tashkil etadi.
Kursiv Uzbekistan muxbiri ba’zi elektromobil egalari bilan suhbatlashdi. BYD Chazor mashinasi egasi uyda zaryadlash qanchaga tushishini tushuntirdi. Undagi model batareya sig‘imi 8,3 kWh tashkil etadi. Shu sababdan uyda zaryadlash 6640 so’mga tushadi.
BYD Seagull batareya sig‘imi 38,88 kWh bo’lib, mashina egasi uni uy sharoitida zaryadlash uchun 31100 so’m sarflanishini aytib o‘tdi.
Narx
Boshlang’ich investitsiya
Elektromobillarning narxi yildan yilga pasayib bormoqda, ammo hali ham an’anaviy avtomobillardan yuqori:
Budjet sinf ($15,000-25,000): Nissan Leaf (21,000$), Chevrolet Bolt ($22,000), BYD Dolphin ($18,000)
O’rta sinf ($25,000-50,000): Tesla Model 3 ($35,000), BMW i4 ($42,000), Genesis GV60 ($48,000)
Premium sinf ($50,000+): Tesla Model S ($80,000), BMW iX ($85,000), Mercedes EQS ($105,000).
Texnik xususiyatlar
Dvigatel turlari va konfiguratsiyalari
Bitta elektr dvigatel (RWD/FWD): Eng oddiy va tejamkor variant. Tesla Model 3 Standard Range, Nissan Leaf bu konfiguratsiyada ishlab chiqariladi. Quvat 150-250 hp oralig’ida, tezlanish 0-100 km/s 7-9 soniya.
Ikki dvigatelli tizim (AWD): Old va orqa o’qlarda alohida dvigatellar. Bu konfiguratsiya yaxshi tortish kuchini ta’minlaydi va qish sharoitida xavfsizlikni oshiradi. Tesla Model Y Performance, BMW iX xDrive bu turdadir. Quvat 300-600 hp, tezlanish 3-5 soniya.
Uch dvigatelli tizim: Eng yuqori texnologiya, asosan superkar sinfida qo’llaniladi. Tesla Model S Plaid (1020 hp, 2.1 soniya) eng mashhur namunasidir.
Regenerativ tormozlash tizimi
Bu texnologiya elektromobillarning eng muhim afzalliklaridan biri. Avtomobil sekinlashganda, dvigatel generator vazifasini bajarib, harakat energiyasini qaytadan elektr energiyasiga aylantiradi.
Darajalar: Ko’pgina elektromobillarda regenerativ tormozlashning bir necha darajasi mavjud. Tesla Model 3 da 4 xil rejim bor – «Hold» rejimida gaz pedalini qo’yib yuborish bilan avtomobil to’xtagunicha sekinlashadi.
Samaradorlik: Shahar sharoitida regenerativ tormozlash yurish masofasini 20-30% oshirish mumkin. Tog’li hududlarda bu raqam 40-50% gacha etishi mumkin.
Praktik foyda: An’anaviy tormoz kalodkalari 100,000-150,000 km o’rniga 200,000+ km ishlaydi, chunki asosan regenerativ tormozlash ishlatiladi.
Boshqaruv tizimlari
Tortish nazorati (Traction Control): Elektr dvigatellari millisekundlarda javob berishi tufayli, g’ildirak sirpanishini darhol aniqlaydi va to’xtatadi. Bu xususan qor va yomg’irda muhim.
Dinamik barqarorlik (ESP): Elektromobillar past og’irlik markaziga ega (batareya pastda joylashganligi uchun), shuning uchun burilishlarda barqarorroq.
Bir pedalli haydovchilik: Ko’pgina zamonaviy elektromobillarda faqat gaz pedali bilan haydovchilik mumkin – pedalga bosish tezlashtiradi, qo’yib yuborish sekinlashtiradi.
Kafolat, ishonchlilik va texnik qo’llab-quvvatlash
Kafolat turlari va muddatlari
Umumiy kafolat: Avtomobilning barcha qismlari uchun. Odatda 3-5 yil yoki 100,000-150,000 km. Tesla 4 yil/80,000 km, BMW 3 yil/100,000 km beradi.
Batareya kafolati: Eng muhim va qimmat qism. Ishlab chiqaruvchilar 8-10 yil yoki 160,000-240,000 km kafolat beradi. Kafolatda batareya sig’imining 70-80% darajasida saqlanishi kafolatlanadi.
Dvigatel kafolati: Elektr dvigatellar juda sodda tuzilishga ega va kamdan-kam buziladi. Aksariyat hollarda umumiy kafolat ostida qoplanadi.
Texnik xizmat ko’rsatish xususiyatlari
Kamroq texnik xizmat: Elektromobillarda 2000+ harakatlanuvchi qism o’rniga 20 atrofida mavjud. Yog’ almashish, svecha almashish, radiator tozalash kabi ishlar yo’q.
Zarur xizmatlar:
- Kabina filtri almashish (yiliga 1 marta)
- Tormoz suyuqligi almashtirish (2 yilda 1 marta)
- Shina tekshirish va aylanishi (har 10,000 km)
- Batareya diagnostikasi (yiliga 1 marta)
- Konditsioner texnik ko’rigi (2 yilda 1 marta)
Maxsus jihozlar: Elektromobil ta’mirida yuqori voltajli tizimlar bilan ishlash zarur. Faqat litsenziyalangan xizmat markazlari bunday ishlarni bajara oladi.
Iqlim sharoitlari va mavsumiy ta’sirlar
Qish sharoitidagi ishlash
Elektromobillarning qishda ishlashi murakkab masala bo’lib, bir qancha omillarga bog’liq.
Batareya samaradorligi: Harorat -10°C ga tushganda, litiy-ion batareyalarning samaradorligi 20-30% kamayadi. -20°C da bu raqam 40-50% ga etishi mumkin. Shuning uchun qishda yurish masofasi sezilarli darajada qisqaradi.
Isitish tizimlari: An’anaviy rezistiv isitgichlar juda ko’p energiya sarflaydi. Zamonaviy modellarda issiqlik pompasi (heat pump) qo’llaniladi – bu 2-3 barobar tejamkorroq. Tesla Model Y, BMW iX, Hyundai Ioniq 5 da mavjud.
Oldindan konditsionerlash: Ko’pgina elektromobillar quvvatlash paytida salonni oldindan isitish imkonini beradi. Bu batareya energiyasini sarflamaydi va qish sharoitida juda foydali.
Qor va muz sharoitlari: Elektromobillar qishda yaxshi ishlaydi, chunki og’irlik markazlari past va tortish nazorati tizimi darhol javob beradi. Ammo qor tozalash brush’lari, tuz va reagentlar batareya qutisiga zarar bermasligi uchun ehtiyot bo’lish kerak.
Yoz sharoitidagi muammolar
Batareya qizib ketishi: +40°C dan yuqori haroratda batareya qizib ketishi mumkin. Zamonaviy avtomobillarda sovutish tizimi mavjud, ammo bu qo’shimcha energiya sarflaydi.
Konditsioner ta’siri: +35°C havoda konditsioner batareya quvvatining 15-25%ini sarflaydi. Zamonaviy konditsionerlar (CO2 yoki R-1234yf sovutish agent) samaradorroq.
Quyosh panellari: Ba’zi elektromobillarda (Hyundai Sonata Hybrid, Toyota Prius Prime) quyosh panellari o’rnatilgan. Bu kichik quvvat beradi, ammo ventilyatsiya tizimini ishlatish uchun yetarli.
Zamonaviy texnologiyalar va qo’shimcha imkoniyatlar
Aqlli boshqaruv tizimlari
Mobil ilovalar: Deyarli barcha zamonaviy elektromobillar maxsus mobil ilova bilan boshqariladi.
Tesla ilovasi orqali:
- Masofadan quvvatlashni boshlash/to’xtatish
- Salon haroratini sozlash
- Avtomobilni topish va chiroqlarni miltillash
- Xavfsizlik tizimini boshqarish
- Yurish statistikasini ko’rish
Yangilanishlar: Tesla, BMW, Mercedes kabi brendlar havodagi (Over-The-Air) dasturiy yangilanishlarni taqdim etadi. Bu yangi funksiyalar qo’shish, xatolarni tuzatish, ishlash ko’rsatkichlarini yaxshilash imkonini beradi.
Avtopilot va xavfsizlik tizimlari
Tesla Autopilot: Hozirgi kunda eng rivojlangan tizim. Yo’lda avtomatik haydovchilik, to’xtash joyini topish, garage’ga kirib-chiqish kabi imkoniyatlar mavjud.
Level 2 avtonom haydovchilik: Ko’pgina premium elektromobillarda mavjud:
- Adaptiv cruise control
- Yo’lak ushlab turish yordamchisi
- Avtomatik to’xtash (favqulodda holatda)
- Ko’r zona monitoringi
- Orqaga qarash foto/video kameralari
Xavfsizlik reytinglari: Elektromobillar odatda yuqori xavfsizlik reytingiga ega. Tesla Model S, BMW iX, Mercedes EQS barcha testlarda 5 yulduz olgan.
Multimedia va aloqa tizimlari
Infotainment tizimlari: Zamonaviy elektromobillarda 12-17 dyuymli sensorli ekranlar o’rnatiladi. Tesla Model S da 17 dyuymli, BMW iX da 12.3+14.9 dyuymli dual ekran mavjud.
Ovozli boshqaruv: «Hey Tesla», «Hey BMW», «Hi Mercedes» kabi buyruqlar orqali ko’plab funksiyalarni ovoz bilan boshqarish mumkin.
Internet ulanishi: 4G/5G ulanish orqali real vaqtda navigatsiya, streaming music (Spotify, Apple Music), video (Netflix, YouTube) ko’rish imkoni.
.
