1 mlrd so‘m sof foyda: O‘zbekistonda banan yetishtirish yo‘llari qanday
1 gektar yerga banan ekilsa o‘rtacha 1 mlrd so‘m daromad olish mumkinligini bilarmidingiz? Kursiv Uzbekistan nashri ana shunday qahramonlar bilan suhbatlashdi. Ular banan yetishtirish yo‘llari, texnikalari va e’tibor berilishi shart bo‘lgan jihatlarni hikoya qiladi. Ushbu maqolada O‘zbekiston sharoitida banan yetishtirish, texnologik jarayonlar va iqtisodiy samaradorligi haqida batafsil so‘z yuritiladi.
Ushbu maqola orqali quyidagilarni bilib olasiz:
Mahalliy fermerlar tajribasi va amalga oshirilayotgan loyihalar
Buxoro viloyatida joylashgan «Varnet» MChJ rahbari Beshim Hamrayevning Kursiv Uzbekistan nashriga ma’lum qilishicha, O‘zbekiston sharoitida pakana banan daraxti yetishtirish iqtisodiy jihatdan nihoyatda samarali. Unga ko‘ra, 1 gektar yer maydonida o‘rtacha 2500 tup banan ko‘chatlari ekiladi. Har bir tup daraxtdan 30–35 kilogrammgacha hosil olish mumkin.
Bu esa 1 gektar maydondan yiliga 80–85 tonna banan yetishtirish imkonini beradi. Beshim akaning aytishicha, hozirgi bozor narxlarida 1 kilogramm banan o‘rtacha 20–25 ming so‘mdan sotiladi. Shu tariqa, 1 gektar maydondan olinadigan umumiy daromad 2 milliard so‘mni tashkil etadi.
«Shundan 50 foizi, ya’ni taxminan 1 milliard so‘mi xarajatlarimizga ketadi. Qolgan 1 milliard so‘m esa sof daromad sifatida korxona hisobida qoladi», — deydi Beshim aka Hamrayev.
Uning fikricha, bu loyihaning muhim jihatlaridan biri — kichik maydonda katta daromad olish imkoniyatidir. Shu bois, u yosh tadbirkorlarni banan yetishtirishga qiziqishga va ushbu sohani rivojlantirishga chaqirmoqda.
Urgutlik Iskandar Mamatqulovning tajribasi ham banan yetishtirishdagi muhim jihatlardan biriga e’tibor qaratadi — issiqxona balandligi. Uning aytishicha, 20×20 metrli issiqxonasida limon va mandarin daraxtlari orasiga bir necha tup banan ekib ko‘rgan. Boshida daraxtlar yaxshi o‘sib, hatto hosil ham bera boshlagan.
«Banan daraxti chiroyli gulladi, meva tugdi. Ammo tez orada juda baland o‘sib ketdi. Issiqxonamning bo‘yi pastlik qildi, shuning uchun daraxtlarni olib tashlashga majbur bo‘ldim», — deydi Iskandar.
Uning kuzatuvlariga ko‘ra, banan yetishtirish uchun nafaqat issiqlik va parvarish, balki balandroq issiqxona ham muhim omil hisoblanadi. Shu bois, bu mevaning sanoat miqyosida yetishtirilishini rejalashtirayotgan tadbirkorlar issiqxona balandligiga alohida e’tibor qaratishlari zarurligini ta’kidlaydi.
Banan o‘simligining iqlim va tuproqqa talablari
Banan — bu tropik iqlimda o‘sadigan o‘simlik. U yil davomida issiq va nam muhitda yaxshi rivojlanadi. O‘sish uchun eng qulay harorat +14 °C dan +30 °C gacha hisoblanadi. Agar harorat +14 °C dan past bo‘lsa, o‘sish sekinlashadi. +30 °C dan yuqori bo‘lsa, gul va mevalari to‘kilib ketishi mumkin.
Banan sovuqqa umuman chidamaydi. Harorat +10 °C dan pasayib ketsa, o‘simlik nobud bo‘lishi mumkin. Shuning uchun issiq va barqaror iqlim zarur. Havoning nisbiy namligi 70–80% atrofida bo‘lishi kerak. Bunday namlik banan uchun qulay sharoit yaratadi.
Banan juda ko‘p suv talab qiladi. Ammo suv berish muntazam va mo‘tadil bo‘lishi lozim. Juda ko‘p suv ham zararli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun sug‘orishda me’yor saqlanishi zarur.
Tuproqqa kelsak, banan chuqur va unumdor yerda yaxshi o‘sadi. Suvni o‘ziga tortmay, yaxshi o‘tkazadigan tuproqlar mos keladi. Eng yaxshi natija uchun organik moddalarga boy, qumoq yoki qumoqloq tuproq tanlanadi. Tuproqning kislotaligi pH 6–7,5 bo‘lishi kerak. Bu o‘simlik ozuqa moddalarini yaxshi o‘zlashtirishi uchun muhim.
Botqoqlikdan saqlanish muhim. Suv doimiy nam bo‘lsin, lekin turg‘un suv bo‘lmasin. Shunda ortiqcha suv oson chiqib ketadi.
Banan barglari katta va yupqa bo‘ladi. Shuning uchun kuchli shamolda osongina yirtilishi mumkin. Poyalari ham ingichka bo‘lib, shamolda qulab tushishi ehtimoli bor. Shu sababli, plantatsiyani kuchli shamollardan himoya qilish zarur. Bu hosilni saqlab qolishga yordam beradi.
Ochiq dala va issiqxona: banan yetishtirish imkoniyatlari
O‘zbekistonning kontinental iqlimi banan yetishtirish uchun to‘g‘ri kelmaydi. Chunki qish oylarida, hatto janubiy viloyatlarda ham, harorat 0 °C atrofida bo‘ladi. Bunday sovuqda banan o‘simligi yashay olmaydi. Banan juda issiqsevar va sovuqqa chidamsiz o‘simlikdir. Shu sababli, ochiq dalada uni ko‘p yillik sifatida parvarishlab bo‘lmaydi.
Ba’zilar yoz oylarida banan ko‘chatini ochiq maydonda ekib ko‘rishgan. Lekin qish kelgach, o‘simlik nobud bo‘lgan yoki hosil bermagan. Shu bois, sanoat darajasida banan yetishtirish uchun issiqxona sharoiti zarur hisoblanadi.
O‘zbekistonda issiqxonada banan yetishtirish yangi yo‘nalish bo‘lsa-da, u allaqachon natija bera boshlagan. Dastlab, ba’zi odamlar bananni faqat o‘z ehtiyoji uchun, xonadonlarida issiq joylarda parvarishlagan. Keyinchalik bu tajriba sanoat darajasiga olib chiqildi. Endi banan uchun maxsus issiqxonalar qurilmoqda.
Surxondaryo viloyatida o‘tkazilgan ilmiy tajribalar shuni ko‘rsatdiki, issiqxonada 1 gektar maydondan 30–35 tonnagacha banan hosili olish mumkin. Aksincha, ochiq maydonlarda qishki sovuq sababli barqaror hosil olish deyarli imkonsiz. Demak, O‘zbekiston hududlarida banan yetishtirish faqat issiqxonalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Issiqxona banan uchun zarur mikroiqlimni ta’minlaydi. Qishda isitish, yozda shamollatish va soyalash orqali ichkaridagi harorat boshqariladi. Namlik va yorug‘lik ham nazorat qilinadi. Maxsus plyonka yoki shisha bilan qoplangan issiqxonalarda tropik iqlimga o‘xshash sharoit yaratiladi.
Surxondaryo kabi janubiy viloyatlarda iqlim nisbatan iliqroq. Bu banan uchun qulay muhit hisoblanadi. Shunga qaramay, hattoki bu hududlarda ham issiqxona sharoiti hosilning sifatli va xavfsiz bo‘lishi uchun muhim.
Banan meva berishi uchun biroz vaqt kerak bo‘ladi. Ko‘chat ekilgach, odatda 9–11 oy ichida dastlabki mevalar pishib yetiladi. Meva bergan asosiy poya (ya’ni payoldor so‘qmoq) keyin kesib tashlanadi. Uning yonidan yangi so‘qmoqlar (yangi novdalar) chiqadi va ular navbatdagi hosilni beradi. Bu jarayon har safar takrorlanadi. Shunday qilib, bir dona ko‘chat har safar yangi poya chiqarib, taxminan har 7–8 oyda yana meva bera oladi.
To‘g‘ri agrotexnika sharoitida bir tup banandan o‘rtacha 45–50 kg gacha hosil olish mumkin. Banan daraxtga o‘xshab ko‘rinsa-da, u aslida yirik o‘t o‘simligi hisoblanadi. Uni har yili qayta ekish shart emas. Agar yaxshi parvarish qilinsa, bitta tup 12–15 yilgacha hosil berishi mumkin.
Banan navlari ichida «Kavendish» turi eng keng tarqalgan. O‘zbekiston issiqxonalarida «Pastak Kavendish» (Dwarf Cavendish) navi yaxshi sinovdan o‘tgan. Bu nav past bo‘yli (2–3 metr) bo‘lib, serhosil va mevalari mazali. Eng muhimi, uning mevalari uzoq vaqtgacha yaxshi saqlanadi – po‘stlog‘i tez qorayib ketmaydi.
Dunyo bo‘yicha yana Grand Naine, Super Dwarf Cavendish, Masak Xijayu kabi navlar mashhur hisoblanadi. Ular ham ko‘p hosil beradi va kasalliklarga chidamli. Hozirda bu navlar O‘zbekiston sharoitida ham sinovdan o‘tkazilmoqda yoki sinash rejalashtirilgan.
Issiqxonada banan parvarishi murakkab emas, lekin ayrim talablarni bajarish kerak. Eng muhim talab – barqaror harorat va yetarli namlik. Banan uchun +14…+30 °C oralig‘idagi harorat qulay. Havoning nisbiy namligi 70–80% bo‘lishi kerak.
Sug‘orish muntazam bo‘lishi lozim. Odatda tomchilatib sug‘orish usuli qo‘llaniladi. Ba’zan yomg‘irlatib sug‘orish ham foyda beradi. Ammo tuproq juda botqoqlanmasligi zarur. Suv turg‘un qolsa, banan ildizi chirishi mumkin. Tuproq doimiy nam, lekin g‘ovak bo‘lishi kerak.
Sug‘orilayotgan suvga oziqa moddalar ham qo‘shib beriladi. Banan tez o‘sadi va tuproqdan ko‘p ozuqa oladi. Shu sababli, vegetatsiya davrida unga bir necha marta qo‘shimcha o‘g‘it berish talab qilinadi.
Parvarishda qurigan barglarni va meva bergan poyalarni vaqtida olib tashlash kerak. Bu chiqindilarni tashlab yuborish shart emas. Ularni mayda qilib, kompost yoki mulch sifatida qayta tuproqqa aralashtirish mumkin. Bu tuproqni oziqlantiradi va hosildorlikni oshiradi.
Issiqxonada havo aylanishi muhim. Buning uchun ventilyatsiya tizimi o‘rnatiladi. Havo harakatda bo‘lsa, kasalliklar kamroq paydo bo‘ladi. Agar zararkunandalar yoki kasallik belgilari sezilsa, darhol dori bilan ishlov beriladi. Buning uchun issiqxonada maxsus purkagich uskunalardan foydalaniladi.
Umuman olganda, banan o‘simligini injiq yoki qiyin ekin deb bo‘lmaydi. Asosiysi – unga yetarli issiqlik, namlik, suv va oziqa moddalarini muntazam berib turish.
Xarajatlar, texnologik jarayon va iqtisodiy samaradorlik
Banan yetishtirish bilan shug‘ullanishni boshlash uchun dastlab katta sarmoya talab qilinadi. Eng katta xarajatlar issiqxona qurilishi, ichki jihozlar — isitish, yoritish, sug‘orish tizimlari, hamda ko‘chatlarni sotib olish bilan bog‘liq.
Ko‘chatlar ham muhim va qimmat xarajat hisoblanadi. Hozircha banan ko‘chatlari asosan chet eldan olib kelinmoqda. Bitta ko‘chat narxi 3–5 AQSh dollari atrofida. Agar 1 gektarga 2–2,5 ming tup ekilsa, faqat ko‘chat xarajati 7–10 ming dollarga teng bo‘ladi. Bu esa umumiy xarajatlarni sezilarli darajada oshiradi.
Moliyaviy jihatdan qaralganda, dastlabki sarmoya o‘zini 2–3 yilda qoplashi mumkin. Masalan, Asaka tumanidagi loyiha hisob-kitoblariga ko‘ra, xarajatlar 2 yilda to‘liq qoplanadi va uchinchi yildan boshlab sof foyda olinadi. Albatta, bu natija banan narxining barqaror bo‘lishi va rejalashtirilgan hosil olinganiga bog‘liq. Agar narxlar tushib ketmasa va texnologiyalar to‘g‘ri qo‘llansa, kreditlar o‘z vaqtida yopilib, loyiha foydali ishlay boshlaydi.
Shuni unutmaslik kerakki, mahalliy bozorda hozircha import qilingan bananlar ustunlik qilmoqda. Ular arzon va sifatli ko‘rinadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar esa faqat zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish orqali raqobatga bardosh bera oladi.
Aynan shu kabi innovatsion yondashuvlar yordamida hosildorlikni oshirib, tannarxni kamaytirish mumkin bo‘ladi. Natijada, mahalliy banan import mahsulotlar bilan bemalol raqobatlasha oladi.
Bozor talabi
O‘zbekistonda banan iste’moli yildan yilga ortiq bormoqda. 2025-yilning yanvar–iyun oylarida O‘zbekistonga 95,3 ming tonna banan import qilindi. Bu haqda Milliy statistika qo‘mitasi dastlabki ma’lumotlarida aytiladi. Import qilingan bananlarning umumiy qiymati $28 mlnga teng bo‘lgan. Aholi bu mevani yil davomida iste’mol qiladi. Banan to‘yimli, mazali va foydali meva hisoblanadi. Ayniqsa, bolalar va yoshi kattalar ko‘p iste’mol qiladi. Banan asosan Ekvador, Hindiston va Filippindan olib kelinadi. Har yili 70–100 ming tonna atrofida banan import qilinadi. Bu ichki ehtiyojni qondirish uchun yetmaydi.
Import banan uzoq yo‘ldan keladi. Ko‘pincha pishmagan holatda olib kelinadi. Sun’iy pishitiladi, bu esa ta’miga ta’sir qiladi. Mahalliy banan esa tabiiy pishadi. Tezda iste’molchiga yetadi va sifati yaxshi bo‘ladi.
Banan issiqxonada yil davomida yetishtiriladi. Sovuq mavsumda unga talab yanada ortadi. Bozor doimiy va barqaror. Mahalliy ishlab chiqaruvchi bu imkoniyatdan foydalansa bo‘ladi.
Banan yangi holatda sotiladi. Shuningdek, undan chips, sharbat va pyure ham tayyorlash mumkin. Qayta ishlash yo‘nalishi ham foydali.
Eslatib o‘tamiz, Kursiv Uzbekistan nashri qanday qoramollarni boqish foydali ekanligi haqida maqola e’lon qilgan edi.
