O‘zbekistonda buddaviylik: unutilgan ibodatxonalar, xazinalar va qadimgi kashfiyotlar

O‘zbekiston qadimdan boy madaniy merosi bilan ajralib turadi, bunda buddaviylik alohida o‘rin egallaydi. Bu yerdagi eng muhim obidalardan biri — Afg‘oniston chegarasi yaqinida joylashgan qadimiy Termizdir. Bundan ikki ming yil muqaddam bu shahar Buyuk Ipak yoʻlidagi buddizmning ma’naviy va madaniy markazi boʻlgan.

Termiz arxeologiya muzeyida qimmatbaho topilmalar mavjud va shaharning o‘zi mintaqaning buddizm merosini o‘rganish uchun asosiy manzil hisoblanadi.

Ushbu maqoladan quyidagilarni bilib olasiz:

• Budda kim va uning unvoni nimani anglatadi?;
• O‘zbekistonga buddaviylik qanday kirib kelgan?;
• Fayoztepa, Qoratepa, Ayritom, Zurmala, Zartepa yodgorliklari haqida;
• Dalvarzintepaning mashhur oltin xazinasi haqida;
• Tojikistondagi buddaviylik ramzi – nirvanadagi Budda haqida;

Budda — ma’rifatga erishgan inson

Budda ism emas, balki unvondir. Bu sanskritcha so‘z bo’lib, «ma’rifatli» degan ma’noni anglatadi. Buddistlarning fikricha, bundan 2600 yil avval Siddxarta Gautama azob-uqubat va baxtning mohiyatini chuqur anglab yetgan.

Budda aytadi:

«Men senga faqat yo‘lni ko‘rsata olaman. Unga amal qilish esa o‘zingga bog‘liq».

Uning falsafasida haqiqatga turli yo‘llar bilan kelish mumkinligi ta’kidlangan.

Bugungi kunda buddizmga asosan Xitoy, Tailand, Myanma, Yaponiya, shuningdek, Kambodja, Shri-Lanka, Laos, Mo‘g‘uliston va Butanda 507 mlnga yaqin kishilar e’tiqod qiladi.

Buddaviylik Markaziy Osiyoga qanday kirib keldi

Buddizm Markaziy Osiyoga Kushonlar imperiyasi davrida kirib kelgan bo‘lib, uni bu hududga Hindistondan kelgan targ‘ibotchilar olib kelgan. O‘sha davrda eng muhim markazlardan biri bo‘lgan Termiz yangi dinning tarqalishida muhim rol o‘ynagan.

Davlat diniy bag‘rikengligi bilan ajralib turardi: bu yerda buddistlar, zardushtiylar, yahudiylar, tangrichilar tinch-totuv yashagan. Milodiy I asrga kelib, bu yerda ilk nasroniylar ham paydo bo‘lgan.

Tarixchi Ravshan Nazarovning ta’kidlashicha, mintaqaning buddaviylik merosi faqat O‘zbekiston bilan cheklanib qolmaydi. Bu dinning izlari Tojikistonning janubida, Afg‘onistonning shimolida va ehtimol, Turkmanistonning janubiy rayonlarida ham topilgan. Masalan, arxeologlar Marv shahri yaqinidagi Marg‘ush hududida tuzilishi jihatidan buddaviy ibodatxonalarga o‘xshash ibodatxona qoldiqlarini topganlar.

Buddizmning qanday tarzda kengaygani borasida bir nechta farazlar mavjud. Arxeolog Ulug‘bek Xolmo‘minovning ta’kidlashicha, dastlabki missionerlar miloddan avvalgi III asrdayoq Xitoyga to‘g‘ridan to‘g‘ri Hindistondan borgan bo‘lishi mumkin. Biroq ko‘pchilik olimlar hal qiluvchi bo‘g‘in aynan O‘rta Osiyo bo‘lgan, degan fikrga qo‘shiladi. Baqtriya (hozirgi Surxondaryo viloyati hududi) va Parfiya orqali buddaviylik shimoliy-sharqqa, Xitoy chegaralariga, so‘ngra Koreya va Yaponiyaga tarqalgan.

«Koʻpgina manbalarda, jumladan, xitoy va kushonliklarda buddizmning Xitoyda tarqalishiga Markaziy Osiyo xalqlarining hissasi katta boʻlganligi aytiladi», deydi Xolmoʻminov.

Britaniya ensiklopediyasi ma’lumotlariga ko‘ra, Markaziy Osiyoda buddizmning tarqalishi to‘liq o‘rganilmagan. Ma’lumki, Hindistondan Xitoyga olib boruvchi savdo yo‘llari ushbu dinning ildiz otishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Buddaviylik mintaqada ko‘p asrlar davomida mavjud bo‘lgan va XI asrga kelib, ayniqsa, uyg‘ur hukmdorlarining qo‘llab-quvvatlashi bilan gullab-yashnagan.

Biroq VII asrdan boshlab islom uni faol ravishda siqib chiqara boshladi va Tan sulolasi tanazzulga uchragach, Markaziy Osiyo o‘zining madaniy va savdo markazi sifatidagi ahamiyatini yo‘qotdi. Asta-sekin mintaqada buddaviylik yo‘q bo‘lib ketdi.

O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning buddaviylik merosi

O‘zbekistonning buddaviylik merosi quyidagi arxeologik topilmalarni o‘z ichiga oladi:

• Qoratepadagi yer usti ibodatxonalari va monastirlari;
• Fayoztepa majmuasi;
• Zurmala stupasi;
• Ayritomdagi budda monastirlari;
• Dalvarzintepa;
• Zartepa;

Kushon Baqtriyasining muhim budda markazlaridan biri Tarmita — hozirgi Termiz shahri bo‘lgan.

Fayoztepa — budda me’morchiligining durdonasi

Majmua bundan 2 ming yil avval, Kushon imperiyasi davrida qurilgan. U ibodatxona, monastir va ziyoratchilar uchun xonalarni o‘z ichiga olgan. Me’morchilik puxta o‘ylangan: 19 ta zal, ustunlar, rasmlar va relyeflar.

Bu yerda mashhur buddaviylik uchligi topilgan. Asl nusxasi O‘zbekiston tarixi davlat muzeyida saqlanadi.

Buddizm mintaqada taxminan 600 yil davomida mavjud bo‘lgan, keyin Xitoy, Koreya va Yaponiyaga tarqaldi.

Dalvarzintepa — oltin xazina

1972-yilda arxeologlar Dalvarzintepa hududida qazishmalar olib borib, mintaqa tarixidagi eng yirik oltin xazinani topdilar. Xazinaning umumiy og‘irligi qariyb 36 kg.ni tashkil etadi va barcha topilmalar milodiy I asrga oid. Ular orasida zargarlik buyumlari, maishiy ashyolar hamda Kushonlar davriga oid tangalar mavjud.

Dalvarzintepa miloddan avvalgi III asrdan boshlab mavjud bo‘lgan. Bu yerda ko‘chalar, ayvonli uylar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, Budda haykallari va budda ramzlari tushirilgan idishlar bor edi. Ushbu kashfiyot Markaziy Osiyo arxeologiyasida shov-shuvga sabab bo‘ldi va mintaqaning budda madaniyati markazi sifatidagi ahamiyatini yana bir bor tasdiqlagan. Bugungi kunda xazina O‘zbekiston Markaziy bankida saqlanmoqda.

Qoratepa — Afg‘oniston bilan chegaradagi buddaviylik yodgorligi

Qoratepa buddaviy majmuasi Termizda, Afg‘oniston chegarasida joylashgan. U uchta qumtepalik ustiga qurilgan.

Qoratepa buddaviy majmuasi Termizda, Afg‘oniston chegarasining bevosita yaqinida joylashgan. Majmua uchta qumli tepalik ustiga qurilgan bo‘lib, aynan shu geografik xususiyati uning nomlanishida aks etgan («qora» — qora, «tepa» — tepalik). Majmua milodiy I asrda faoliyat ko‘rsata boshlagan bo‘lib, bu davr mintaqada buddizmning gullagan davriga to‘g‘ri keladi.

Qoratepa yodgorligini birinchi bo‘lib 1937-yilda arxeolog M. A. Stepnov kashf etgan va dastlabki qazish ishlarini ham o‘zi olib borgan. 1962-yildan 1977-yilgacha arxeologik tadqiqotlar davom ettirilgan.

Qoratepa nafaqat ziyoratgoh, balki ilmiy-ma’rifiy markaz ham bo‘lgan. Bu yerga turli mamlakatlardan rohiblar va ziyoratchilar tashrif buyurgan.

Arxitektura nuqtai nazaridan majmua ikki asosiy qismlardan iborat: qumtoshga o‘yib ishlangan g‘or ibodatxonalari va paxsa hamda xom g‘ishtdan qurilgan yer usti inshootlari. Ibodatxona devorlari suratlar, bezakli naqshlar va loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan. Majmuaning umumiy maydoni taxminan 8 gektar bo‘lib, arxeologlar hozirgacha sakkizta rohiblar majmuasini batafsil o‘rganib chiqqanlar.

Ayritom — Amudaryo bo‘yidagi qadimiy shaharcha va buddaviylik markazi

Ayritom – Termizdan 18 kilometr uzoqlikda, Amudaryo sohilida joylashgan qadimiy shaharcha. Uning maydoni deyarli 90 gektarni tashkil qilgan va strategik ahamiyatga ega edi. Chunki bu yerda daryodan o‘tish joyi mavjud edi. Bu yerda aholi eramizdan avvalgi II asr oxiridan eramizning III-IV asrlarigacha mavjud boʻlgan.

Arxeologlar bu yerda musiqachilar tasvirlangan haykaltaroshlik frizini topganlar, hozirda u Ermitaj muzeyida saqlanmoqda. Hududda qal’aning xarobalari hamda ibodatxona, hovoncha va turarjoylardan iborat buddaviy majmuadan izlar qazilgan. Ayritomda sanasi ko‘rsatilgan birinchi baqtriya yozuvi ham topilgan. Aynan shu yerda mintaqadagi eng qadimgi budda jamoalaridan biri shakllangan.

Zurmala stupasi — qadimgi Termizning buddaviy yodgorligi

Zurmala stupasi qadimgi Termiz xarobalarining shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Bu bino balandligi 13 metr, poydevorining diametri 14,5 metr bo‘lgan yirik me’moriy yodgorlikdir. U milodiy I-II asrlarda sopol g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, Kushonlar davrining muhim diniy ramzi hisoblangan.

Stupa silindrsimon shaklga ega bo‘lib, ustida gumbaz shaklidagi tom va «sharaf soyaboni» joylashgan — bu buddaviy arxitekturaning an’anaviy elementi hisoblanadi. Uning diniy ahamiyati juda katta bo‘lgan: bunday yodgorliklar Budda xotirasi ramzi hisoblangan va marosimlarda rol o‘ynagan. Inshootning umumiy balandligi 16 metrdan oshadi.

Zartepa — Baqtriyaning diniy markazi

Qadimiy Termiz yaqinida joylashgan Zartepa shaharchasi miloddan avvalgi II asrda yirik savdo va diniy markazga aylangan.

Uning maydoni 16 gektarni tashkil etgan, devorlari esa 9 metrgacha qalinlikda bo‘lib, yarim doira shaklidagi minoralar bilan mustahkamlangan. Bu uning mudofaa ahamiyatini ta’kidlaydi.

Bu yerda qal’a devorida joylashgan buddaviy cherkov topilgan bo‘lib, bu shahar hayotida dinning muhim o‘rin egallaganligini ko‘rsatadi.

Me’morlar hind, yunon va mahalliy an’analarni uyg‘unlashtirib, noyob buddaviy san’at uslubini yaratganlar, bu esa keyinchalik jahon madaniyati an’analarining bir qismiga aylangan.

Nirvanadagi Budda: Tojikistonning buddaviy merosining ramzi

Markaziy Osiyodagi buddaviy meros faqat O‘zbekiston bilan cheklanmaydi. Tojikistonda, Boxtar shahridagi Ajinatepa monastirida arxeologlar nirvanadagi ulkan Budda haykaltaroshini topishgan.

Uning uzunligi deyarli 13 m, og‘irligi 5 tonnadan ortiq. Haykalning yoshi 1600 yil deb baholanmoqda. Bu yotgan Buddaning dunyodagi eng katta tasviridir. Bugungi kunda u Dushanbedagi qadimiy muzeyda saqlanadi va Tojikistonning asosiy sayyohlik joylaridan biri hisoblanadi.

Bu haykal asrlar nafasini saqlab, sukunat va osoyishtalikda qotib qolgandek edi. Uning yonida turib, nafaqat qadimiy san’atning ko‘lamini, balki nafislik kuchni his qilasan, u to‘xtab, shunchaki mavjud bo‘lishga taklif qilayotgandek. Bu haykal dunyo juda katta va qadimiy ekanligini, shoshmaslik kerakligini va osoyishtalik ham buyuklik bo‘lishi mumkinligini eslatadi.

Avvalroq «Kursiv» nashri O‘zbekistondagi muqaddas ziyoratgohlar haqida yozgandi.