Korporativ obligatsiyalar O‘zbekiston kapital bozorining kelajakdagi lokomotivi sifatida ko‘rilmoqda. Ammo hozircha bu bozor shakllanish bosqichida: REPO mexanizmlari endi yo‘lga qo‘yilmoqda, ikkilamchi bozor esa yetarlicha likvidlikka ega emas. Shunga qaramay, AVO bank asosiy moliyalashtirish vositasi sifatida aynan qarz bozoriga katta e’tibor bermoqda. Moliyaviy tashkilot 500 mlrd so‘mlik obligatsiyalar chiqardi. Nega bunday tanlov qilindi, bu amalda qanday ishlayotgani va yaqin yillarda bozordan nimalar kutilmoqda — shu haqda AVO bank Boshqaruvi a’zosi, G‘aznachilik va bozor xatarlari departamenti direktori Konstantin Kirko bilan suhbatlashdik.
Oldinga qadam qo‘yish uchun mustahkam poydevor yaratish zarur
— Konstantin Anatolyevich, mutaxassislar orasida obligatsiyalar bozori O‘zbekiston kapital bozorining yaqin kelajakdagi asosiy drayveriga aylanishi kerak degan fikr mavjud. Siz mamlakatdagi ushbu segmentning bugungi holatini qanday baholaysiz?
— Qarz kapitali bozori har qanday mamlakatda eng muhim bozorlar qatoriga kiradi. Uning asosi — mexanizmlarga bo‘lgan ishonch: infratuzilmaning shaffofligi va standartlashtirilgan vositalar.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanganda yalpi ichki mahsulot o‘sadi, yangi bizneslar paydo bo‘ladi, mavjudlari kengayadi — bularning barchasi qarz mablag‘lari bilan chambarchas bog‘liq. Kapital bozori esa kompaniyalar uchun yangi mablag‘ jalb qilishning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi — nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham.
O‘zbekistondagi tajribamga ko‘ra, shakllanish va rivojlanish bosqichida likvidlilikning asosiy manbai banklar hisoblanadi. Endilikda esa keyingi bosqichga, ya’ni davlat qarz oladigan modeldan korporativ qarzga — kompaniyalar qarz oladigan modelga o‘tilishi muhim.
Bu qanday ishlaydi? Avvalo, davlat qarzi bozorida turli vositalar va mexanizmlar joriy qilinadi hamda sinovdan o‘tkaziladi. Bu jarayonda banklar lokomotiv vazifasini bajaradi, keyin esa ushbu tajriba korporativ sektorga ko‘chiriladi. Qaysi vositalar nazarda tutilmoqda? Masalan, davlat qarzi bozorida norezidentlar qatnashishi, REPO mexanizmini standartlashtirilgan va shaffof sharoitlarda to‘liq ishlatishi imkoniyatlarini yaratish.
Yuqoridagi vositalar to‘liq ishlay boshlaganda, korporativ sektorni rivojlantirish mumkin. Ma’lumki, regulyatorning yuqori likvidli aktivlar ulushiga oid talablari bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarini saqlash maqsadida tijorat banklari Iqtisodiyot va Moliya vazirligi hamda Markaziy bank obligatsiyalarini sotib olishadi. Korporativ qimmatli qog‘ozlar bu talablarga javob bermaguncha, banklar uchun ushbu yo‘nalishning rivoji haqida gapirish qiyin. Ular uchun garov evaziga kredit berish osonroq, chunki bu ishonchliroq vosita hisoblanadi.
Yana bir muhim jihat — bu ikkilamchi bozor mavjudligi. Bu obligatsiyalarning kreditlarga nisbatan afzalligini ko‘rsatadi. Chunki kreditni muddatidan oldin yopish uchun ikki tomonning ham roziligi kerak bo‘ladi, qimmatli qog‘ozni esa ikkilamchi bozorda sotib, mablag‘ni qayta investitsiya qilish mumkin. Menimcha, yuqorida aytilgan omillar birlashganda, O‘zbekiston bozori katta o‘sish salohiyatini namoyon qiladi.
Obligatsiyalar orqali o‘sish
— O‘zbekistonda ikkilamchi bozor yetarlicha rivojlanmagan, REPO operatsiyalarida korporativ obligatsiyalar deyarli ishlatilmaydi. Ya’ni, bozor faol o‘sishi uchun hali zarur sharoitlar to‘liq shakllanmagan. Shunday bo‘lsa-da, nega aynan obligatsiyalarni mablag‘ jalb qilish vositasi sifatida tanladingiz?
— Biz obligatsiyalarni klassik ma’noda bozor vositasi sifatida ko‘rib chiqmagan edik. Investorlarimiz oldindan aniq edi — bu aksiyadorlarimiz bilan bog‘liq tuzilmalar. Bunday sharoitda rivojlanishni moliyalashtirish uchun eng qulay vosita obligatsiyalar hisoblandi: biz bukbilding emas, balki yopiq obuna formatini tanladik. Bu bizga emissiya parametrlarini ichki ehtiyojlarimiz va o‘sish rejalarimizga to‘liq moslashtirish imkonini berdi.
Emissiya hajmi 500 mlrd so‘mni tashkil etdi, ammo biz bosqichma-bosqich joylashtirish yo‘lini tanladik. Hozirga qadar ushbu hajmning yarmiga yaqini, ya’ni taxminan 250 mlrd so‘m sotildi. Kupon stavkasi 22% darajasida belgilangan. Biz uni joriy sharoitlar uchun to‘liq mos deb hisoblaymiz, ayniqsa asosiy xaridorlar institutsional investorlarimiz ekanligini inobatga olganda.
— Mutaxassislar orasida «bank uchun obligatsiyalar depozitlardan ko‘ra qulayroq» degan qarashlar bor. Siz bunga qo‘shilasizmi?
— Bugungi kunda obligatsiyalar biz uchun asosiy moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Depozitlar ham balansimizda bor, lekin ularning ulushi kichik, ular bizning resurs bazamizning «yadro» qismini shakllantirmaydi. Depozitlar biz uchun ko‘proq bozorni o‘rganish va mijozlar xatti-harakatlarini tahlil qilish vositasini bajarmoqda. Biz standart mahsulotlardan voz kechib, mijozlarimizga qo‘shimcha optsiyalar va kapitalizatsiya imkoniyatiga ega depozitlarni taklif qildik. Bu yondashuv hayotga tadbiq etish jihatidan murakkabroq, lekin uzoq muddatda to‘g‘riroqdir. Chunki u mijozlar bilan barqaror munosabatlar o‘rnatish va qoldiq mablag‘larning barqaror bazasini yaratishga yordam beradi.
Obligatsiyalar bizga depozitlarga nisbatan barqarorroq passivlar profilini beradi. Biroq muhim jihati shundaki, bu vosita chakana investorlar uchun hozircha murakkab bo‘lib qolmoqda. Bankrotlik yuz berganda, obligatsiya egalari omonatchilardan keyin to‘lovlarni olishadi. Qolaversa, omonatlar sug‘urtalangan. Hozircha obligatsiyalar avvalo institutsional investorlar va professional bozor ishtirokchilari uchun qulay vositadir. Ammo vaqt o‘tishi bilan, bozorda ko‘proq misollar paydo bo‘lgach, chakana investorlar ham asta-sekin qo‘shiladi.
Talab bor, lekin ochiq obunaga tayyorgarlik ko‘rishimiz kerak
— Obligatsiyalaringizga investorlar tomonidan qiziqish bildirilyaptimi? Qachon ochiq obuna bo‘lishi mumkin?
— Albatta, qiziqish bor: bizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaatlar bo‘lib, qanday qilib obligatsiyalarimizni sotib olish mumkinligi so‘ralgan. Demak, qimmatli qog‘ozlarimizga talab allaqachon mavjud. Biroq ochiq obunaga chiqish uchun talabning o‘zi yetarli emas. To‘liq bozor vositasiga aylanishi uchun «tarix» kerak.
Eslatib o‘taman, AVO bank o‘z faoliyatini 2024-yil fevralida boshlagan. Bankning o‘zi 2022-yilda sotib olindi, tartibga keltirildi, va yaqindagina daromad keltira boshladi. Bu bozorda ochiq joylashtirish uchun hali qisqa muddat.
Hozirgi moliyalashtirish manbalarimiz biz uchun to‘liq yetarli. Emissiya hajmi va ichki resurslarimiz belgilangan rejalarni amalga oshirishga imkon beradi, shuning uchun ochiq obunaga shoshmayapmiz. Ammo kelajakda bunday imkoniyatni inkor etmaymiz.
«Rasmiy tarix»ni, ya’ni bir necha yil davomida barqaror rentabellik va isbotlangan biznes modelini to‘plaganimizda ochiq obunaga chiqishimiz mumkin. Shunda biz arzonroq qarz jalb qila olamiz, chunki ochiq bozorda investorlar isbotlangan «trek-rekord»ga ega kompaniyalarga ishonch bildiradi.
Masalan, xalqaro reyting agentliklari — Fitch, S&P yoki Moody’s tomonidan yuqori reyting berilishi uchun kamida uch yil barqaror faoliyat va ijobiy moliyaviy natijalar ega bo‘lish lozim. Biz uchun bu muhim yo‘l-yo‘riqdir: bankimizda bunday tarix paydo bo‘lganda, biz ochiq joylashtirish imkoniga ega bo‘lamiz.
Qarz bozori va investorlar ishonchi
— Sizningcha, O‘zbekistonda kuchli korporativ qarz bozorini rivojlantirishning strategik ma’nosi nimada?
— Rivojlangan qarz bozori investorlar ishonchi va moliya tizimining umumiy barqarorligi bilan chambarchas bog‘liq. Davlat hamda kompaniyalar bondlar orqali uzoq muddatli resurslarni jalb qila olganda, bu nafaqat bank sektoriga tushadigan yukni kamaytiradi, balki iqtisodiyotga ishonchni ham mustahkamlaydi. Bu yo‘lda asosiy vazifa — xorijiy kapitalni jalb qilish. Bu esa yangi pul, yangi loyihalar, faollik oshishi va yangi ish o‘rinlarini anglatadi. Buning barchasi amalga oshishi 3 ta muhim jihatga bog‘liq: ishlaydigan vositalar, shaffoflik va aniq qoidalar.
So‘nggi ikki yilda men sezilarli taraqqiyotni ko‘ryapman. Agar hozirgi va ikki yil oldingi holatni solishtirsangiz, bu butunlay boshqacha manzara. Albatta, bozorda hali ham qiyinchiliklar mavjud va har bir ishtirokchi o’z muammolari haqida gapiradi, lekin umumiy tendentsiya aniq – taraqqiyot bor. Muhimi, to‘xtab qolmaslik: regulyator ham, bozor ishtirokchilari ham bu o‘zgarishlarning davom etishidan manfaatdor.
AVO bank haqida gapiradigan bo’lsak, obligatsiyalar biz uchun qayta kapitallashtirish bosqichidan keyingi kutilgan qadam bo’ldi. Bu qulay va tizimlashtirilgan vosita bo‘lib, bizning moliyalashtirish strategiyamizga mos keladi. Butun bozor uchun esa bu signal: O‘zbekistonda fixed income asta-sekin yangi bosqichga chiqmoqda va real segmentga aylanmoqda. Ushbu bozorning to’laqonli ishlashi uchun ko‘proq vositalar, likvidli ikkilamchi bozor va ishonch kerak — birinchi navbatda institutsional o‘yinchilar tomonidan, keyin esa chakana investorlar tomonidan.
Xulosa qilib aytganda, qarz bozorini rivojlantirish — bu nafaqat vositalar yoki infratuzilma masalasi. Bu investorlarning mamlakat iqtisodiyotiga bo‘lgan ishonchi. Shu sababli obligatsiyalar moliya tizimining yetuklik darajasini ko‘rsatadigan muhim ko‘rsatkich hisoblanadi: bozor qanchalik shaffof va bashoratli bo‘lsa, yangi o‘yinchilar va kapital shunchalik faol kirib keladi. AVO bank uchun obligatsiyalarni allaqachon tabiiy qadamga aylangan, bu butun bozor uchun esa biznes o‘sishini ta’minlaydigan uzoq muddatli resurslarga yo‘l ochuvchi imkoniyatdir.
