O‘zbekistonda zardushtiylik merosi: olov ibodatxonalaridan qadimiy marosimlargacha
Xorazm viloyatining markazi — Urganch shahrida, Amudaryo sohilida zardushtiylik dinining muqaddas kitobi Avestoning 2700 yilligiga bag‘ishlab o‘rnatilgan yodgorlik bunyod etilgan. Ushbu yodgorlik 2001-yilda ochilgan bo‘lib, uchta granit yoy ulkan tosh halqani ushlab turadi. Markazda muqaddas olov ramzi sifatida granit toshlar o‘rnatilgan, ularning fonida esa Avestoning kattalashtirilgan tosh nusxasi joylashgan.
Yodgorlik yonida Zardushtiylik muzeyi faoliyat yuritadi. Muzeyda Amudaryo bo‘ylarida bu qadimiy dinning shakllanishi va rivoji haqida so‘zlovchi topilmalar, qadimgi buyumlar va tarixiy ma’lumotlar mavjud.
Qadimgi Xorazm aholisi olov, suv va osmonga sig‘ingan. Ularni otashparastlar yoki zardushtiylar deb atashgan. Xorazm qumlarida qadimgi ibodatxonalar va ziyoratgohlarning xarobalari hanuzgacha saqlanib qolgan. Bu yodgorliklar islomgacha bo‘lgan e’tiqodlar va ularning Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyatiga ko‘rsatgan ta’siridan dalolat beradi.
Kursiv Uzbekistan mamlakat hududidan topilgan zardushtiylik yodgorliklari va qadimgi ta’limot elementlari O‘zbekiston xalqlari madaniyati va urf-odatlarida qanday aks etishi haqida hikoya qiladi.
Zardushtiylik dinining kelib chiqishi va uning xususiyatlari
Zardushtiylik — miloddan avvalgi II va I ming yilliklar chegarasida vujudga kelgan eng qadimiy diniy ta’limotlardan biridir. U O‘rta Osiyo hududida, taxminan qadimgi Xorazm va Baqtriya yerlarida — hozirgi O‘zbekiston va shimoliy Afg‘oniston hududlarida shakllangan deb taxmin qilinadi.
E’tiqodning asoschisi payg‘ambar Zardusht (Zaratushtra) bo‘lib, u inson ruhidagi ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurash g‘oyasini targ‘ib qilgan. Uning ta’limoti yagona Yaratuvchi – yorug‘lik va haqiqatni yaratuvchi Axuramazda haqidagi tasavvurlar asosiga qurilgan edi.
O‘sha davrda mavjud bo‘lgan ko‘p xudolilikka asoslangan e’tiqodlardan farqli o‘laroq, zardushtiylik dunyoni boshqaruvchi yagona oliy Xudo g‘oyasini targ‘ib qilgan.
Olov zardushtiylikda poklik va haqiqat timsoli hisoblangan. Biroq zardushtiylar olovga xudo sifatida sig‘inmaganlar, balki unda yorug‘lik va adolatning in’ikosini ko‘rganlar. Ularning ziyoratgohlari — olov ibodatxonalari bo‘lib, bu joylarda kohinlar tomonidan doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlanadigan so‘nmas olov yonib turgan.
Zardushtiylik boshqa qadimiy e’tiqodlardan qurbonlik va tashqi marosimlarga emas, balki insonning axloqiy pokligi va ichki tanloviga e’tibor qaratishi bilan ajralib turgan. Dinning asosiy shiori — «Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal» har bir dindorning hayotiy tamoyiliga aylangan.
Markaziy Osiyoda zardushtiylikning tarqalishi
Arxeolog olim Ulug‘bek Xolmo‘minovning ta’kidlashicha, Zardusht ta’limoti qadimgi Xorazm, Baqtriya va Sug‘d hududlariga tez tarqalgan. Bu shunchaki e’tiqod emas, balki xalqning hayot tarzi va dunyoqarashiga aylangan.
Baqtriya podshosi Vishtasp davrida zardushtiylik davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. Keyinchalik Eronning uch buyuk imperiyasi — Ahmoniylar, Parfiya va Sosoniylar davrida bu din rasmiy maqomga ega bo‘ldi.
Aleksandr Makedonskiy istilosi davrida O‘rta Osiyoda ko‘plab zardushtiy ibodatxonalar vayron qilingan bo‘lsa-da, xalq orasida qadimiy an’analar uzoq vaqt davomida yashab qolgan. VII asrda islom dini kirib kelishi bilan zardushtiylik asta-sekin o‘z ta’sirini yo‘qota boshlagan, ammo uning ayrim marosimlari va ramzlari xalq madaniyati hamda turmush tarzida saqlanib qolgan.
Arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, hozirgi O‘zbekiston hududida qirqqa yaqin zardushtiylik yodgorliklari topilgan bo‘lib, ularning qariyb o‘n beshtasi Xorazm vohasiga to‘g‘ri keladi.
O‘zbekiston hududidagi zardushtiylik yodgorliklarini o‘rganish XX asrning birinchi yarmidan boshlab yo‘lga qo‘yilgan. Arxeologlar qazishmalar jarayonida mehroblar, olov idishlari hamda quyosh ramzlari tasvirlangan sopol buyumlarni topganlar. Bu topilmalar o‘sha davr aholisi qanday yashaganini, qanday e’tiqod va qadriyatlarni e’zozlaganini anglashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekistonda zardushtiylik yodgorliklari
Tuproqqal’a — Xorazmning qadimiy poytaxti
Sovet arxeologi va etnografi Sergey Tolstov O‘zbekistonda zardushtiylik merosini birinchi bo‘lib tizimli o‘rganishni boshlagan olimlardan biri. 1938-yilda u zardushtiylik bilan bog‘liq eng muhim yodgorliklardan biri — Tuproqqal’ani aniqladi.
Mazkur yodgorlik III–IV asrlarga oid bo‘lib, qadimda Xorazm podsholigining poytaxti hisoblangan. Eng gullab-yashnagan davrida Tuproqqal’a hukmron sulolaning qarorgohi bo‘lgan va bu yerda 3 mingdan ortiq aholi istiqomat qilgan.
Arxeologik qazishmalar davomida bu hududda muqaddas olov yonib turgan saroylar, ibodatxonalar va mehroblar topilgan. Devorlarida afsonaviy mavjudotlar hamda quyosh ramzlari aks ettirilgan rangtasvirlar (freskalar) saqlanib qolgan. Ushbu topilmalar Tuproqqal’a aholisi hayotida olovga e’tiqod muhim o‘rin tutganini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda Tuproqqal’a xarobalari mashhur sayyohlik yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Bu qadimiy shahar qoldiqlari orqali sayyohlar 1700 yil avvalgi qirollik poytaxtining asl qiyofasini tasavvur qilish imkoniga ega bo‘ladilar.
Mingo‘rik — olov va ustalar shahri
Mingo‘rik — hozirgi Toshkent shahri hududida joylashgan qadimiy yodgorlik. Biroq tarixiy manbalarda bu hudud ko‘pincha Chochdeb atalgan.
Arxeologlar bu yerdan zardushtiylik marosimlari bo‘yicha dafn etilgan qabrlarni topdilar, bu esa zardushtiylik o‘zining gullab-yashnagan davrida Chochda keng tarqalganligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, arxeologlar ibodatxonalar va diniy marosimlar uchun ishlatilgan sopol idishlar ishlab chiqarilgan hunarmandchilik ustaxonalariniham aniqladilar.
Mingo‘rikda zardushtiylarning eng yirik ibodatxonalaridan biri joylashgan bo‘lgan. Arxeologlar shahar markazida tosh poydevorli maydonni topdilar – ehtimol, bu yerda marosim alangasi yonib turgan.
Bugungi kunda yodgorlik hududida zamonaviy muzey tashkil etilgan bo‘lib, u orqali sayyohlar va tadqiqotchilar qadimiy shaharning tarixi va zardushtiylik merosi bilan tanishishlari mumkin.
Xotira va abadiyat shahri — Mizdahqon
Zardushtiylik madaniyatining eng muhim yodgorliklaridan biri — Mizdahqon arxeologik majmuasi, u Qoraqalpog‘istonning Xo‘jayli shahri yaqinida joylashgan.
Bu yerdan o‘nlab murda suyaklari solingan sopol idishlar topilgan. Zardushtiylik urf-odatlariga ko‘ra, jasadni yerga ko‘mish mumkin emas edi, chunki unsurlarni bulg‘amaslik muhim hisoblangan. Shu sababli, jasad ochiq maydonda tabiiy ravishda parchalangach, suyaklar yig‘ilib, maxsus sopol idishlarga joylashtirilgan.
Mizdahqon hozirgacha ziyoratgoh sifatida saqlanib qolgan va O‘zbekistonning eng obod arxeologik yodgorliklaridan biri hisoblanadi.
Shuningdek, bu yerda Odam Atoning qabri joylashgan degan afsona mavjud. Olimlar bu gipotezani zardushtiylik mifologiyasidagi Yer yuzidagi birinchi odam — Gayomard maqbarasi bilan bog‘laydilar.
Chilpiq — Amudaryo uzra sukunat minorasi
Chilpiq qal’asi Nukus shahridan 45 km uzoqlikdagi tekislikda qad ko‘targan noyob obyektdir. Uni «Sukunat minorasi» deb ham atashadi. Olimlarning taxminlariga ko‘ra, aynan shu yerda zardushtiylarning marhumlar bilan vidolashish marosimlari o‘tkazilgan.
Qal’a aylana shaklida bo‘lib, Amudaryo vodiysiga qaragan. Afsonalarga ko‘ra, uning cho‘qqisida bir vaqtlar quyosh sharafiga olov yoqilgan qumlar ko‘rinadi. Bugungi kunda Chilpiq O‘zbekistonda zardushtiylik merosining eng taniqli ramzlaridan biri sifatida e’tirof etiladi.
Afrosiyob — qadimiy Samarqand
Afrosiyob devoriy suratlari yoki «Elchilar suratlari» Sug‘d san’atining nodir yodgorligi bo‘lib, arxeologlar tomonidan 1965-yilda qadimgi Samarqand hududida topilgan.
Ushbu devoriy suratlarda elchilar va kohinlar tasvirlangan. Ba’zilarning yuzlari oq ro‘mol bilan o‘ralgan, bu esa zardushtiylik marosimlarida dindorlar muqaddas olovni bulg‘amaslik uchun og‘izlarini yopishganini bildiradi. Hozirda bu devoriy suratlar Afrosiyob qo‘rg‘onidagi muzeyda saqlanmoqda.
Magoki Attari — masjid ostidagi ibodatxona
Mag‘oki Attoriy masjidi Buxoro markazida joylashgan bo‘lib, rivoyatlarga ko‘ra, u XII–XVI asrlarda qadimgi zardushtiylik ibodatxonasi o‘rnida qurilgan. Ilgari bu yerda olov mehrobi mavjud bo‘lgan, keyinchalik esa masjid musulmonlarning ziyoratgohiga aylantirilgan.
Arxeologik tadqiqotlar bu joydan islom dini kirib kelishidan ancha oldin diniy marosimlar uchun foydalanilganini tasdiqlaydi. Mag‘oki Attari e’tiqodlarning davomiyligini — eski ziyoratgohlar yangi ma’naviy an’ananing bir qismiga aylanganini bildiradi.
O‘zbekiston an’analarida zardushtiylik
Zardushtiylarning ko‘plab qadimiy urf-odatlari bizning davrimizgacha yetib kelgan va milliy madaniyatning ajralmas qismiga aylangan.
Navro‘z — bahorgi tengkunlik bayrami zardushtiylikdan boshlangan. U yorug‘likning zulmat ustidan g‘alabasi va yangi yilning kirib kelishini anglatadi. O‘sha paytlarda ham xuddi hozirgidek odamlar olov yoqib, uylarini tozalab, tongni kutib olishgan — bu yangilanish va hayot belgisi sifatida qabul qilingan.
O‘zbekistonning ayrim hududlarida kelin-kuyovning olov atrofini uch marta aylanib, uyga kirishi odati saqlanib qolgan. Bu marosim poklanish va yangi hayot boshlanishi ramzi hisoblanadi.
Xorazmda keng tarqalgan lazgi raqsi ham qadimgi quyosh va olov marosimlari bilan bog‘liq.
Ulug‘bek Xolmo‘minovning aytishicha, uning ritmi va harakatlari qadimiy zardushtiy marosim raqslarini takrorlaydi, tadqiqotchilarning fikricha, u tabiatning tiklanishi sharafiga ijro etilgan.
Muqaddas olov hamon yonmoqda
Islom dini tarqalganidan so‘ng, Markaziy Osiyoda zardushtiylik dini asta-sekin yo‘qolib bordi. Dindorlarning bir qismi Hindistonga ko‘chib o‘tib, u yerda fors millatiga mansub odamlar – parslar jamoasini tashkil qilgan.
Bugungi kunda forslar Hindiston, Eron, Buyuk Britaniya va AQShda yashaydi. Ularning jamoasi unchalik katta emas — taxminan 100 ming kishi, ammo ular qadimiy marosimlarga rioya qilishni davom ettirmoqdalar. Forslar ming yillar davomida deyarli o‘zgarmagan olov ibodatxonalari, muqaddas Avesto matnlari va bayramlarni saqlab kelmoqda.
Parslar orasida mashhur madaniyat va fan arboblari ham bor. Eng taniqli vakillardan biri — zardushtiylar oilasida tug‘ilgan Queen guruhi yetakchisi Freddi Merkuriy. Shuningdek, sanoat sulolasi asoschisi Jamshet Tata va fizik Homi Bhabha ham fors millatiga mansub.
Yashaydigan meros
Zardushtiylik O‘zbekiston tarixida chuqur iz qoldirgan. Uning izlari Xorazm xarobalarida, Samarqand va Buxoro toshlarida, shuningdek, xalq qo‘shiqlari va urf-odatlarida namoyon bo‘ladi.
E’tiqodning asosiy g‘oyasi — fikr, so‘z va ishning pokligi — bugungi kunda ham muhim bo‘lib qolmoqda, garchi olov ibodatxonalari asosan yodgorliklarga aylangan bo‘lsa-da.
