Biznes uchun gaz va elektr energiyasi narxi oshishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga qanday ta’sir qiladi?

2023-yil 1-oktabrdan O‘zbekistonda biznes uchun gaz va elektr energiyasi narxlarini oshirish rejalashtirilmoqda. Narxlarni liberallashtirish – bu bozorga ko‘proq talab va taklifdan kelib chiqib narxlarni belgilash imkonini beradigan tovarlar va xizmatlar narxlari ustidan davlat nazoratini olib tashlash yoki kamaytirish jarayonidir. Bu jarayon turli mamlakatlarda va tarixning turli davrlarida turlicha kechishi mumkin. Uning ta’siri ko‘plab omillarga, jumladan, mamlakatning rivojlanish darajasiga, iqtisodiy siyosatiga, tartibga solish darajasiga va boshqa omillarga bog‘liq hisoblanadi.

Liberallashtirish kerakmi?

Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) va Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarda narxlarni liberallashtirish islohotlarini bir necha sabablarga ko‘ra qo‘llab-quvvatlaydi. Ular quyidagilar: resurslarni samarali taqsimlash, investitsiyalarni jalb qilish, inflyatsiyani pasaytirish, asoslanmagan subsidiya tizimini yo‘q qilish, raqobatni rag‘batlantirish.

Shu bilan birga, narxlarni liberallashtirish ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni ham keltirib chiqarishi, masalan, eng zarur tovarlar va xizmatlar narxlarining oshishi, aholining kam ta’minlangan qatlamlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ta’kidlash zarur. Binobarin, muvaffaqiyatli islohotlar ijtimoiy chora-tadbirlar bilan birga olib borilishi, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari himoyasini ta’minlashi zarur. Bunday chora-tadbirlar kambag‘allarni qo‘llab-quvvatlash dasturlarini, asosiy tovarlar uchun subsidiyalarni va boshqa ijtimoiy vositalarni o‘z ichiga olishi mumkin.

Qanday foyda bor?

Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun narxlarni liberallashtirishning afzalliklari sifatida, quyidagilarni keltirish mumkin: Iqtisodiy o‘sishga tempi oshadi, investitsiyalarni jalb qilish jaroyoni tezlashadi, korrupsiyani kamaytiradi.

Narxlarni liberallashtirish bo‘yicha islohotlar rivojlangan mamlakatlarning mahsulot va xizmatlari uchun yirik rivojlanayotgan mamlakatlar bozorlariga kirishni ochib beradi. Bu rivojlangan mamlakatlar kompaniyalarining eksporti va foydasini oshirishadi va ustun mavqega ega bo‘lishini ta’minlaydi.

Ushbu jarayonning yana bir ijobiy tomoni – mamlakatni xorijiy investorlar uchun yanada jozibador qilishi mumkin. Bu kapital va texnologiya oqimini osonlashtirishi mumkin. O‘z navbatida ko‘proq rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotining o‘sishiga hissa qo‘shadi.

Bundan tashqari, bozor narxlari resurslardan samaraliroq foydalanishga yordam berib, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlik va tengsizlikni kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy o‘sish va tovarlar va xizmatlarning ko‘payishi rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining turmush darajasini yaxshilashga olib kelishi mumkin.

O‘zbekistonga qanday ta’sir qiladi?

Mamlakatimizda narxlarni erkinlashtirish samarasi umumiy iqtisodiy va siyosiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Biroq, O‘zbekiston bilan savdo aloqalari bo‘lgan davlatlar bilan solishtirganda, davlatimiz uchun bir qancha mumkin bo‘lgan ta’sir va imtiyozlarni ko‘rib chiqish mumkin.

Ijobiy jihatlaridan biri – narxlarni muvaffaqiyatli erkinlashtirish orqali O‘zbekiston resurslardan samaraliroq foydalanishga erishishi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin. Bu esa savdo hajmining oshishiga olib keladi.

Agar narxlarni liberallashtirish yanada ochiq va bashorat qilinadigan iqtisodiy muhitni yaratsa, O‘zbekiston xorijiy investorlar uchun yanada jozibador bo‘ladi. Bu esa kapital oqimini osonlashtirib, sanoatni rivojlantiradi.

O‘zbekiston turli tovarlar va xizmatlar eksportini ko‘paytirishi mumkin. Agar narxlar bozor tomonidan belgilansa, bu boshqa mamlakatlar bilan savdo hajmining oshishiga olib keladi.

Narx siyosatiga hukumatning kamroq aralashuvi korrupsiyani kamaytirish va iqtisodiy shaffoflikni oshirishga yordam beradi.

Biz bilan chegaradosh davlatlar O‘zbekiston bozoriga kengroq kirish imkoniyatiga, shuningdek, erkin savdo qilishdan manfaatdor bo‘lishi mumkin.

Oʻzbekistonda biznes yuritayotgan xorijiy investorlar va kompaniyalar oʻz bizneslarining rivojlanishiga yordam beradigan qulayroq iqtisodiy muhitdan foydalanish imkoniyati hamdir. 

Inflyatsiya tezlashadimi?

Narxlarni liberallashtirish – inflyatsiyani tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. Liberallashtirish jarayoniga qanday aniq chora-tadbirlar va siyosatlar hamroh bo‘lishi va ularning mamlakatdagi makroiqtisodiy vaziyat bilan qanday munosabatda bo‘lishiga bog‘liq. Keling, ikkala ssenariyni ham ko‘rib chiqaylik.

Inflyatsiyaning tezlashishi – narxlar cheklovlarini olib tashlash, tariflarning oshishi, asossiz talab va chayqovchilik narxlarning oshishi bilan kechishi mumkin.

Inflyatsiyaning sekinlashishi esa samaradorlikni oshirish, investitsiyalarni jalb, pul-kredit siyosati sezilarli darajada oshmasligiga olib kelmasligi mumkin.

Iste’mol inflyatsiyasi qanday o‘zgaradi?

Narxlarni erkinlashtirish islohotlaridan O‘zbekistonda iste’mol inflyatsiyasining o‘ziga xos o‘zgarishi ko‘plab omillarga, iqtisodiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi.

Agar narxlarni liberallashtirish bo‘yicha islohotlar oziq-ovqat, energiya va kommunal xizmatlar tovarlar va xizmatlar narxlarini oshishi iste’molchi inflyatsiyasi oshishiga olib keladi. Misol uchun, agar elektr yoki gaz narxi sezilarli darajada oshsa, bu maishiy xizmatlar narxini oshirishi, inflyatsiya bosimiga olib kelishi mumkin.

Narxlarni liberallashtirish bo‘yicha islohotlar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, bozor raqobati va narxlar monitoringi bilan birgalikda bo‘lishi inflyatsiyani ushlab turadi. Masalan, narxlarni erkinlashtirish qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining o‘sishini rag‘batlantirsa va energetika sohasida xarajatlarni pasaytirsa, bu inflyatsiya bosimni kamaytirishi mumkin.

Shuni ta’kidlash kerakki, O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi pul-kredit siyosati, neft va boshqa tovarlarning jahon narxlari, ichki talab va boshqa ko‘plab omillar ham bog‘liq.

Shu boisdan, narxlarni liberallashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida aniq ma’lumotlar va tahlillarsiz inflyatsiyaning o‘zgarishini bashorat qilish qiyin bo‘ladi.

Qaysi tovarlar narxlarni o‘zgarishini kutish mumkin?

Narxlarni erkinlashtirish islohotlari natijasida tovarlar narxi va ishlab chiqarish turlarining o‘zgarishi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan aniq chora-tadbirlar va siyosatga qarab o‘zgarishi mumkin. Biroq, narxlarning o‘zgarishi odatda quyidagi sohalar va tovarlarga ta’sir qiladi:

Energiya resurslari: Elektr energiyasi va tabiiy gaz narxlarni erkinlashtirish islohotiga ta’sir qiladigan birinchi tovarlar bo‘lishi mumkin. Chunki, ular davlat tomonidan tartibga solinadi. Energiya narxlarining oshishi bilan aholi va korxonalar uchun elektr, issiqlik va gaz uchun tariflarning oshishini kutiladi.

Oziq-ovqat: non, sut, go‘sht va sabzavotlar kabi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarida ham narxlarni erkinlashtirilganida o‘zgarishlar bo‘ladi. Oziq-ovqat narxlarining o‘zgarishi oila byudjeti va inflyatsiyaga ta’sir etadi.

Transport: bu xizmatlari, shu jumladan jamoat transporti va yoqilg‘i narxlari ham o‘zgarishi mumkin. Bu yuklarni tashish narxiga ta’sir qiladi.

Kommunal xizmatlar: suv, kanalizatsiya va axlat yig‘ish kabi kommunal xizmatlar narxlari o‘zgarishi mumkin.

Telekommunikatsiyalar: telekommunikatsiya sohasidagi islohotlar aloqa xizmatlari, jumladan, mobil va internet aloqalari narxlariga ta’sir qiladi.

Qishloq xo‘jaligi: Qishloq xo‘jaligidagi islohotlar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, ham ichki bozor uchun, ham eksport uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlariga ta’sir qilishi mumkin.

Energiya: Energetika sohasidagi islohotlar elektr, issiqlik va yoqilg‘i narxlariga ta’sir qilishi mumkin.

Ushbu sohalar va mahsulotlar ko‘pincha davlat tomonidan tartibga solinadi, narxlarni subsidiyalaydi. Shuning uchun ular narxlarni liberallashtirish islohotlariga eng sezgir bo‘lishi mumkin.

Aholining ijtimoiy hayotida ta’siri

Narxlarni liberallashtirish islohoti asosiy tovarlar va xizmatlar narxlarining oshishiga olib kelsa, bu inflyatsiyani oshirishadi. Natijada, aholining xarid qobiliyatini pasaytirishi mumkin. Oziq-ovqat, kommunal xizmatlar va energiya xarajatlarining oshishadi. Bu esa odamlarning iqtisodiy ahvolini yomonlashtirishi mumkin.

Islohotning salbiy oqibatlarini yumshatish uchun hukumat ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Aytaylik, imtiyozlarni oshirish yoki aholiga kompensatsiya to‘lash yoki ijtimoiy limitlar joriy qilish orqali.

Tovarlar va xizmatlar narxining oshishi qambag‘allik xavfini, daromadlar tengsizligini oshirishi mumkin.

Narxlarni erkinlashtirish iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarini rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Bu esa yangi ish o‘rinlarini yaratishi va tovarlar va xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilaydi.

Elektr va gaz narxini oshirish shartmi yoki yo‘q?

Elektr va gaz narxlarini oshirish zarurati masalasi murakkab bo‘lib, turli tomonlar, jumladan, hukumat, iste’molchilar va mamlakat iqtisodiyoti manfaatlarini sinchkovlik bilan tahlil qilish va muvozanatlashtirishni talab qiladi. Quyida elektr va gaz narxlarining oshishi tarafdori va unga qarshi dalillar keltirilgan:

Narxlarni oshirish uchun tarafdorlari quyidagi uchta holatni umumiy holda yoqlab chiqishadi:

1. Elektr va gaz narxlarini oshirish xarajatlar samaradorligini rag‘batlantirishi mumkin, chunki bu energiya resurslaridan oqilona foydalanishni rag‘batlantirishi va chiqindilarni kamaytirishi mumkin.
2. Yuqori energiya narxlari energetika va gaz sohalariga infratuzilma investitsiyalarini jalb qilishga yordam beradi.
3. Energiya narxlarini past darajada ushlab turish subsidiyalar tufayli davlat byudjeti uchun qimmatga tushishi mumkin. Narxlarni ko‘tarish byudjet yukini yengillashtiradi. Natijada ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi boshqa ustuvor yo‘nalishlar uchun mablag‘lar oshadi.

Narxlarning oshishiga qarshi tarafdorlar quyidagi holatlar bilan asoslashga harakat qiladilar:

Elektr va gaz narxining oshishi aholiga, ayniqsa, daromadi past bo‘lganlarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu ularning kommunal xarajatlarini oshirishi va iqtisodiy ahvolini yomonlashtirishi mumkin.

Yuqori energiya narxlari inflyatsiyaning oshishiga yordam beradi. Bu esa umumiy iqtisodiyot va uy xo‘jaliklari byudjetiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Yuqori energiya narxlari mamlakatda ijtimoiy norozilik va beqarorlikka olib kelishi mumkin.

Elektr va gaz narxini oshirish to‘g‘risidagi qarorda bu jihatlarning barchasi hisobga olinishi va har bir davlatning o‘ziga xos shart-sharoitlari va maqsadlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak.

Shuningdek, aholining kam ta’minlangan qatlamini narxlar oshishining salbiy oqibatlaridan himoya qilish bo‘yicha ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu holatda elektr va gaz narxining bozor narxlaridan past holda sotilishi va byudjet tomonidan subdiyalash natijasida ta’lim va sogliqni saqlash tizimini rivojlantirish bajarilmasligiga sabab bo‘lmoqda. Bunday holatda elektr va gaz narxlarini istemoli darajasiga yoki jismoniy shaxsning daromadiga ko‘ra tabaqalashtirish tizimini joriy etish zarur hisoblanadi.  

Boshqa tomondan esa elektr va gaz narxini davlat nazoratida ushlab turilishi ushbu tarmoqlarning past rentabilligiga hatto zarar bilan ishlashiga olib kelishi natijasida tarmoq korxonalarini modernizatsiya qilish va qoshimcha quvvatlarni yaratish imkoniyatini cheklamoqda. Bunday qayta takrorlanuvchi yopiq halqadan chiqishning birdan biri yoli esa elektr va gaz narxini liberallashtirish hisoblanadi.