Xalqaro valyuta jamg‘armasi missiyasi

Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) missiyasi bayonotlari mening eng sevimli mutolaamdan biridir. Ishonchim komilki, ular boshqa koʻplab iqtisod va moliya mutaxassislariga ham qiziqarli. Mamlakatning o‘tgan davrdagi muhim tarkibiy o‘zgarishlari va ko‘rsatkichlarini bunchalik aniq va lo‘nda tasvirlab bera oladiganlar kam.

XVJ dunyodagi eng nufuzli va obroʻli institutlardan biri boʻlib, uning fikriga dunyoning barcha burchaklaridagi yirik investorlar quloq solishadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonni qaysidir ma’noda XVFga bog‘liq deb bo‘lmaydi, sababi jamg‘armadan ko‘rsatilayotgan yordamning umumiy hajmi va mamlakat zaxiralaridagi maxsus qarz olish huquqi boshqa rivojlanish yo‘nalishlari bo‘yicha moliyalashtirish hajmiga nisbatan ahamiyatsiz. Bu borada XVJ bilan maslahatlashuvlarning e’tibor va ahamiyati yanada muhim va qimmatlidir.

Mutolaachilar bilan birgalikda missiya yakunida XVJning soʻnggi bayonoti va Oʻzbekistonga tashrif haqidagi XVJ press-relizi bilan tanishib chiqmoqchiman. XVJ konvensiyasi mamlakatlar oʻrtasida oʻz iqtisodiyotlarini rivojlantirish boʻyicha muntazam ravishda majburiy muhokamalar va maslahatlashuvlarni oʻtkazishni nazarda tutadi. Bu mantiqan to‘g‘ri – agar biror mamlakat fond yordamiga muhtoj bo‘lgan paytda foydalanmoqchi bo‘lsa, XVJ moliyalashtirishni taqsimlash bo‘yicha ongli va tezkor qaror qabul qilishi uchun ma’lumot va foydalanish imkoniyati taqdim etilishi kerak.

Inflyatsiya sur’atining pasayishi va kambag‘allik darajasi

XVJ xodimlari nimaga e’tibor berishadi? Muhim kuzatuvlar inflyatsiya sur’ati va kambag‘allik darajasining qisqarishi bo‘lib, pulning qimmatligi ko‘rinishida ham ichki omillarning ham import qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari tannarxining pasayishi va tashqi omillarning roli borligi qayd etilgan. Ikki yil ichida kambag‘allik darajasi yanada sezilarli darajada pasayib, 17 foizdan 11 foizga tushdi.

Bunday vaziyatda koʻpchilik odamlar XVJ mutaxassislariga va menga qoʻshni bozordagi oziq-ovqat narxlari, chekka qishloqlar aholisining turmush tarzi bilan yaqindan tanishishni tavsiya qiladi. Ammo inflyatsiya sizning qassobingizdan goʻsht boʻlagining narxi yoki siz har oy sotib oladigan bir banka qahva narxi bilan hisoblanmaydi. Inflyatsiyani hisoblash uchun siz hech qachon sotib olmaydigan mahsulotlar toʻplami aniqlanadi ( lekin boshqalar sotib oladi), shuningdek, barcha hududlardagi bozorlarning narxlari hisobga oladi. Bundan tashqari, inflyatsiyaning bir necha turi mavjud – iste’mol tovarlari, sanoat tovarlari, tariflar va boshqalar. Shuning uchun siz iste’mol qilayotgan tovarlarning narxi 20 foizga oshgan taqdirda ham 8 foiz inflyatsiyani notoʻgʻri degan xulosaga kela olmaysiz, sababi boshqa shaharda bir xil mahsulot narxi qanday oʻzgarganini yoki gaz yetkazib berish tariflari qanday oʻzgarganini bilmaysiz.

Kambagʻallik darajasi boʻyicha shunga oʻxshash hisob-kitob — bu koʻrsatkich sizning «munosib turmush darajasi» haqidagi tushunchangizga hech qanday aloqasi yoʻq. Bu makro darajada hisoblash va foydalanish uchun muhim boʻlgan texnik ko‘rsatkichdir. Bundan tashqari, daromadlar va xarajatlarning umumiy oʻsishi hamma uchun ayon, lekin yuqorida qayd etilgan mintaqaviy xususiyat (Toshkent shahrida ish haqi boshqa hududlarga qaraganda yuqori), shuningdek, daromadlarni taqsimlashda tengsizlik darajasi – aniq ma’lumotlarsiz tahlil qilish qiyin, oʻrtacha koʻrsatkich, masalan, 5 foiz bilan badavlat odamlarning daromadlari 10 foizga oshishi mumkin va kam ta’minlangan odamlarning daromadlari esa oʻzgarishsiz qolishi yoki umuman kamayishi mumkin. Aytgancha, bu matnda ijtimoiy yordamni taqsimlashning manzilliligi va samaradorligini oshirish boʻyicha tavsiya shaklida ham qayd etilgan. Bunga yorqin misol – elektr energiyasini iste’mol qilish limitlari, bu eng zaif iste’molchilarga yordam ajratishga koʻmaklashadi va boy iste’molchilarga tariflarni oshirish orqali ortiqcha iste’molni kamaytirishga undaydi.

Ijobiy me’yor

Tariflarni oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda — bu me’yor islohotlarni davom ettirish nuqtai nazaridan ijobiy deb baholanmoqda, lekin inflyatsiyaga ta’sir kuchaygan taqdirda Markaziy bank asosiy stavkani oshirish masalasini koʻrib chiqishga tayyor boʻlishi kerakligi ta’kidlandi, hozirgi kunda stavka 13,5 foizni tashkil etadi. Bu boradagi munozaralar anchadan beri davom etmoqda va XVJning rasmiy yordami qaror qabul qilishda katta ahamiyatga ega boʻlishi mumkin.

Bundan tashqari, valyuta kursining moslashuvchanligi risklarni kamaytirishi mumkinligi qayd etilgan, ya’ni davom etayotgan savdo taqchilligi fonida valyutaga boʻlgan talab ortib borayotgan taqdirda, valyuta kursini oshirish va valyutani sotib olishni qimmatroq qilish va shu bilan unga boʻlgan talabni kamaytirish kerak. Aftidan, soʻmning yaqinda mustahkamlanganidan soʻng inflyatsiyaga ta’sir koʻrsatadigan import tovarlari narxining oshishi jiddiyroq risk ekanini taxmin qilish mumkin va shuning uchun Markaziy bank kursni saqlab qolishga qaror qildi, ya’ni kurs oʻzgarishi avvalgidan koʻra koʻproq kutilishi mumkin. XVJning likvidlikdan foydalanish va oʻzlashtirish samaradorligini oshirishning qoʻshimcha vositasi sifatida mahalliy kapital bozorini rivojlantirishga e’tiborini alohida ta’kidlash kerak.

Asosiy stavkaning oʻzgarishi bank sektorining rivojlanishi uchun muhim omil boʻladi, uning roli xulosada alohida qayd etilgan. Xususiylashtirish, imtiyozli kreditlash hajmini qisqartirish, zaxiralarni yanada konservativ hisobga olish barqarorlikni saqlashda muhim bosqich boʻladi. Chet el investorlariga sotilgan va zaxiralarni qayta baholash jarayonidan oʻtgan banklardan birining NPLning sezilarli darajada oshishi yorqin misol boʻladi. Taxmin qilish mumkinki, boshqa davlat banklarining haqiqiy NPL miqdori ham mos ravishda yoki undan ham koʻproq oshirilishi mumkin.

Iqtisodiyot uchun risklar

Banklar balansining yuqorida qayd etilgan zaiflashuvi, aslida esa ularning zaxiralari, ya’ni toʻlanmagan va banklarga zarar yetkazish xavfi boʻlgan kreditlar ulushining koʻpayishi, mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim risklardan biri sifatida qayd etildi. Bundan tashqari, boshqa risklar ham mavjud, ularning aksariyati davlat korxonalariga davlat yordami, Davlat-xususiy sheriklik loyihalarida faol ishtirok etish, davlat korxonalarining notijorat maqsadlari mavjudligi va boshqalar bilan bogʻliq. Umuman olganda, risklarni oldini olish yoki oldindan ko‘rish uchun faoliyatni iloji boricha tijoriy yo’naltirilgan, samarali o’lchov va hisobot tizimlari bilan amalga oshirish zarurligi ta’kidlanadi. Davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash samarali, maqsadli va cheklangan hajmda boʻlishi kerak. Bunga yaqqol misol qilib sement tarmogʻini keltirish mumkin. Koʻp yillar davomida investitsiyalarni jalb qilish muhim koʻrsatkich boʻlib kelgan, koʻplab ishlab chiqaruvchilarga litsenziyalar ajratish, imtiyozli soliq rejimi orqali erishilgan, ammo bunday qoʻllab-quvvatlashni taqsimlashda shaffoflik va nazoratning yoʻqligi tufayli soha tanazzul yoqasiga kelib qoldi. Ishlab chiqarish quvvati talabdan ikki baravar koʻp boʻlsa, yirik xorijiy investorlar oʻzlarining tashqi moliyaviy zaxiralari bilan sun’iy ravishda narxlarni pasaytirishi mumkin, kichik ishlab chiqaruvchilarni bozordan siqib chiqargan holda, koʻpchilik zavodlar o‘z kuchining uchdan biriga ishlaydi , ya’ni ishlab chiqaruvchilar tejashni boshlaydi. Birinchi navbatda «ixtiyoriy» xarajatlar – ekologiya, ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash, xavfsizlik, mehnatni muhofaza qilish va hokazo.

Shu munosabat bilan davlat idoralari, davlat kompaniyalari va birlashmalar oʻrtasida tijorat va tartibga solish funksiyalarini ajratish zarurligi yana bir bor ta’kidlandi. Agar bitta tashkilot investitsiyalar, ishlab chiqarish, ish oʻrinlari soni, toʻlangan soliqlar oʻsishi haqida hisobot berishi kerak va shu bilan birga, kelajakda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan tarkibiy risklar yoki uning nazorati ostidagi xususiy tashkilotlarning rentabelligining pasayishi haqida oʻylashi zarur, shunda u uchun qanday maqsadlar ustuvor boʻlishi aniq boʻladi. Afsuski, bunday misollar koʻp, hattoki barcha davlat kompaniyalari boshqaruvining eng yuqori darajasida ham, DABA nafaqat kompaniyalarni boshqaradi, balki qanday amalga oshirish boʻyicha me’yoriy hujjatlarni yozish imkoniyatiga ega.

Shuning uchun, XVJ xulosasi nafaqat hozirgi paytda, balki asosiy risklarni ham qayd etib, mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yetarlicha obyektiv keng koʻlamli sur’atini koʻrsatadi, balki kelajak uchun ham yoki muayyan choralar koʻrilmasa, qanday risklar paydo boʻlishi mumkinligini qayd etadi. Aynan shu sababli bunday xulosalarning ahamiyati nafaqat XVJ mutaxassislari bilan bevosita muloqot qiladigan mansabdor shaxslar, balki biznes, investorlar va qisman moliyaviy bozorlar bilan bogʻliq boʻlmagan oddiy odamlar uchun ham juda qadrli.