Ijobiy muhit: bank sohasidagi o‘zgarishlarning banklar reytinglariga ta’siri
2025-yil iyun oyida Fitch Ratings agentligi O‘zbekiston banklari uchun operatsion muhit prognozini «barqaror»dan «ijobiy»ga o‘zgartirdi, shu bilan birga «b» darajasini tasdiqladi. Fitch Ratings’ning O‘zbekiston banklari bo‘yicha direktori Pavel Kaptel bu kabi o‘zgarishlarning sabablarini tushuntirib berdi.
Operatsion muhit nima
Biz reyting qamrovini amalga oshiradigan mamlakatlardagi operatsion muhitni baholashimiz umumiy biznes muhitini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Bu tahlil iqtisodiy o‘sish dinamikasi va istiqbollarini, iqtisodiyot va bank sektorini davlat tomonidan tartibga solish darajasini, shuningdek, mazkur yurisdiksiyaga xos bo‘lgan hamda banklarning faoliyati va moliyaviy ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi o‘ziga xos xatarlarni qamrab oladi.
Operatsion muhitni baholashning nazarda tutilgan (implied) ko‘rsatkichni aniqlash uchun biz ikkita asosiy indikatordan foydalanamiz: aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM (joriy narxlarda AQSh dollarida) va Fitch Group tarkibiga kiruvchi BMI kompaniyasi tomonidan hisoblanadigan operatsion xavf indeksi (Operational Risk Index, ORI). Bu ko‘rsatkichlar tasodifiy tanlanmagan. Bizning fikrimizcha, ular banklarning muayyan yurisdiksiyada maqbul xavf darajasida biznes hajmlarini yaratish qobiliyatin yaxshi aks ettiradi.
Operatsion muhitning yakuniy bahosi model bahosidan u yoki bu tomonga farq qilishi mumkin. Bunday hollarda biz ma’lum bir mamlakat sharoitlariga eng mos keladigan tuzatishlarni qo‘llaymiz. Odatda, agar model ko‘rsatkichi iqtisodiyotning hajmi va tuzilishi, moliya bozorining rivojlanish darajasi yoki mamlakatning suveren reytingi darajasi kabi operatsion muhitning muhim xususiyatlarini hisobga olmasa, tuzatishlar qo‘llaniladi.
Fitch’ning O‘zbekistondagi operatsion muhitga bergan bahosi
Biz O‘zbekiston banklari uchun operatsion muhitni «b» darajasida baholaymiz, bu model ko‘rsatkichiga mos keladi. Ushbu baho Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasidagi boshqa bir qator mamlakatlarga nisbatan pastroq. Masalan, Qozog‘istonda operatsion muhit bahosi «bb+» darajasida, Gruziya, Armaniston va Ozarbayjonda esa «bb-» darajasida. Yagona istisno «b-» bahosi bilan Qirg‘izistonda.
Bizning O‘zbekistonning operatsion muhitiga bergan bahomiz faqat ikki asosiy indikatorga tayanmaydi, garchi ularning ko‘rsatkichlari nisbatan past bo‘lsa-da. 2025-yilda jon boshiga YaIM taxminan $3,5 ming deb baholanmoqda (so‘nggi yillarda bu ko‘rsatkich sezilarli o‘sdi), ORI bahosi esa (maksimal 100 bo‘lgan sharoitda) 31-persentilda joylashgan.
Shuningdek, biz iqtisodiyot va moliya sektoridagi bir qator saqlanib qolayotgan tarkibiy zaifliklarni ham inobatga olamiz. Jumladan, iqtisodiyot va banklar sektorida yuqori darajadagi dollarlashuv, banklarning tashqi moliyalashtirishga (asosan xorijiy valyutada) qaramligi, shaffoflik darajasining hanuz pastligi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarda korporativ boshqaruvning sustligi. Bundan tashqari, iqtisodiyot va bank tizimida davlat sektorining ustun mavqei operatsion muhit bahosiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ijobiy prognoz
Biz sanab o‘tgan kamchiliklarga qaramay, O‘zbekiston banklari uchun operatsion muhit bo‘yicha prognozni «ijobiy» deb qayta ko‘rib chiqdik. Bu qaror nimaga asoslangan? Fikrimizcha, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy muhitni, jumladan bank tizimini isloh qilish bo‘yicha sezilarli yutuqlar qayd etildi.
2023-yilda «Ipoteka-bank»ning nazorat paketi sotilishi davlat banklarini xususiylashtirish dasturi doirasida amalga oshirilgan birinchi muvaffaqiyatli bitim bo‘ldi. Xususiylashtirilishi rejalashtirilgan boshqa banklarda ham menejment sifati va korporativ boshqaruvni yaxshilash, faoliyat shaffofligini oshirish hamda tijoriy modelga o‘tish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi.
Davlat banklarini sotish bo‘yicha belgilangan muddatlar yaqinda yana kechiktirilganiga qaramay, O‘zbekiston hukumati xususiylashtirish siyosatiga sodiq bo‘lib qolmoqda va bu jarayonni muvaffaqiyatli yakunlash uchun sa’y-harakatlarni davom ettiradi. Hozirgi bosqichda asosiy ustuvor yo‘nalish – «O‘zsanoatqurilishbank» (SQB)ni sotishga tayyorgarlik ko‘rish hisoblanadi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Markaziy banki (MB) tomonidan tartibga solish va bank nazoratining sifati bank islohotlari boshlangandan beri sezilarli darajada yaxshilanganini ta’kidlaymiz. Bank sektorini mustahkamlash bo‘yicha bir qator choralar ko‘rildi: minimal kapital talablari oshirildi, kreditlarni tasniflash va zaxira ajratish talablari kuchaytirildi, shuningdek bank balanslaridagi eski muammoli aktivlarni tan olish tartibi takomillashtirildi.
O‘zbekiston MB shakllanayotgan xatarlarning oldini olishda, ayniqsa chakana kreditlash yo‘nalishida ancha faol bo‘ldi. Bu 2024–2025-yillarda ta’minotsiz iste’mol va avtokreditlar bozorining avvalgi yillardagi keskin o‘sishdan so‘ng pasayishiga olib keldi.
Bank sektoridagi boshqa ijobiy tendensiyalar qatoriga biz ilgari ta’kidlagan bank balanslarining dedollarizatsiyasi va imtiyozli kreditlash dasturlarining bosqichma-bosqich qisqarishi kiradi. Ushbu dasturlar banklar uchun yuqori xavf tug‘dirgan hamda aktivlar sifati bo‘yicha muammolarni kuchaytirgan edi (buni ham avval izohlaganmiz). Bizning baholarimizga ko‘ra, biznes va aholiga imtiyozli kreditlar ajratish uchun yo‘naltirilayotgan davlat mablag‘lari asta-sekin kamaymoqda. Dasturlar yanada aniq maqsadli bo‘lib bormoqda, yangi imtiyozli kreditlar esa bozor sharoitlariga yaqinroq talablarda berilmoqda.
Bizning bazaviy ssenariyimizga ko‘ra, bank sektoridagi ushbu ijobiy tendensiyalar o‘rta muddatli istiqbolda davom etadi. Agar ushbu prognoz amalga oshsa, operatsion muhit bo‘yicha baho keyingi 1–2 yil ichida bizning reyting shkalamizdagi navbatdagi daraja – «b+» gacha oshirilishi mumkin.
Banklar reytingiga ta’siri
Fitch Ratings metodologiyasiga ko‘ra, operatsion muhit bahosi banklarning kreditga layoqatliligini baholashda asosiy mezon hisoblanadi va ko‘pchilik banklarning barqarorlik reytingi (Viability Rating, VR) uchun ma’lum ma’noda shift, ya’ni yuqori chegarani belgilaydi.
Hozirda O‘zbekistonda Fitch reytingiga ega banklar orasida faqat bitta bank — «O‘zmilliybank» ning VR bahosi («b+») operatsion muhit bahosidan yuqoridir. Bu uning bozordagi yetakchi pozitsiyalari (ayniqsa korporativ segmentda), uzoq yillar davomida aktivlar sifatining barqarorligi va yuqori kapitallashuvi, shuningdek, so‘nggi yillarda daromadlilikning sezilarli yaxshilanganini aks ettiradi. Boshqa banklarda VR bahosi operatsion muhit darajasida yoki undan past («b-» va «ccc+»).
Operatsion muhit bo‘yicha prognozning «ijobiy»ga o‘zgartirilishi Fitch Ratings tomonidan reytinglangan ikki xususiy bank — «Kapitalbank» va «Ipak Yo‘li banki»ning emitent defolti bo‘yicha uzoq muddatli reytinglari prognozining ham xuddi shunday ravishda ijobiy tomonga o‘zgarishiga olib keldi. Bu ikki bankning emitent defolti bo‘yicha uzoq muddatli («B») reytingi ularning o‘z kreditga layoqatliligiga VR («b») asoslanadi, chunki Fitch ushbu banklar reytingiga aksionerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlash ehtimolini kiritmaydi.
Prognozning o‘zgarishi Fitch’ning quyidagi fikrini aks ettiradi: VR bahosi operatsion muhit darajasiga mos bo‘lishi kerak, shu bois agar operatsion muhit bahosi «b+»gacha oshirilsa, ushbu ikki bankning VR bahosi ham «b+»gacha ko‘tarilishi ehtimoli yuqori. Natijada ularning uzoq muddatli emitent defolti bo‘yicha reytinglari ham «B+»gacha ko‘tariladi. Boshqa xususiy banklarning VR baholari operatsion muhitdagi o‘zgarishlarga uncha sezgir emas, chunki operatsion muhitning ko‘tarilishi ularning VR baholarining avtomatik ravishda oshishiga olib kelishi shart emas, deb hisoblaymiz.
Davlat banklariga kelsak, ularning uzoq muddatli emitent defolti bo‘yicha baholari («BB» va «BB-») davlat tomonidan ko‘rsatiladigan qo‘llab-quvvatlashga asoslanadi (Eslatib o‘tamiz, O‘zbekiston Respublikasining suveren reytingi hozirda «BB», prognozi — «barqaror»). Shu sababli operatsion muhit bahosidagi o‘zgarish, ularning reytinglariga ta’sir qilmaydi, chunki ushbu baho ularning davlat qo‘llab-quvvatlashi bahosidan ancha past.
