O‘zbekistonda ijtimoiy davlatning shakllanishi dastlabki rivojlanish bosqichida
O‘zbekiston Konstitutsiyasi kuni 8-dekabrda nishonlanadi. Mamlakatning Asosiy qonuni «qonunlar onasi» deb atalishi bejiz emas, undan keyingi barcha qonunlar shundan kelib chiqadi. 2023-yilgi Konstitutsiya tarixiy, chunki u umumxalq ovoz berish yo‘li bilan qabul qilingan. Kiritilgan o’zgarishlarning sabablari nimada? Bu savolga hayotning o‘zi javob beradi: transformatsiyani mantiqiy o‘zgarishlar belgilaydi.
Nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy hujjat ham
Konstitutsiyaning yangi matni fuqarolarning huquqlarini ko‘paytirdi, o‘lim jazosi taqiqlandi, monopoliyalar cheklandi. Bir so‘z bilan aytganda, Konstitutsiya o‘zgarayotgan dunyo talablarini o‘zida aks ettiradi.
Kiritilgan o‘zgarishlar siyosiy tizimning qayta tiklanishining boshlanishini ko‘rsatdi. Asosiy qonunning yangi tahririga 27 ta modda qo‘shildi. Ehtimol, kiritilgan o‘zgarishlar munosabati bilan yangi o‘zgarishlar yuz beradi va optimallashtirish yaqin kelajakda davom etadi, chunki huquqiy sohada yangilangan Konstitutsiya iqtisodiy hayot va jamiyatni tashkil etish asoslarini mustahkamladi. U iqtisodiy sohadagi munosabatlarni rivojlantirish vektorining asosiy mazmuni va umumiy yo‘nalishini belgilaydi. Demak, hujjat nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy ahamiyatga ega.
Birinchi marta mamlakatni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari belgilandi. Bu, eng avvalo, inson, uning huquq va erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmati oliy qadriyat ekanligidir. Maqsad – xalqaro hamkor va jozibador bozor bo‘lgan demokratik, rivojlanayotgan davlat qurish. O‘zbekistonning jahon hamjamiyati, birinchi navbatda, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona munosabatlarini mustahkamlash va rivojlantirish istagi ham ilk bor aniq ifodalangan. Va bu postulatlarning mevalari nafaqat ko’rinadi, balki natijalarni ham beradi.
Masalan, O‘zbekiston prezidentining joriy yil sentabr oyida AQShga tashrifi chog‘ida Forbes sharhlovchisi Melik Kaylan Mirziyoyev O‘zbekistonni geostrategik sheriklikning yangi bosqichiga olib chiqayotgani, jahon hamjamiyatiga yanada chuqurroq yaqinlashish yo‘lini ochayotganini ta’kidladi.
Amaldagi hukumat islohotlarining maqsadi va harakatlari iqtisodiy siyosatning neoliberal modelini qabul qilish va amaliyotga tatbiq etish hamda biroz kechikib bo‘lsa ham jahon iqtisodiyotining to‘la huquqli ishtirokchisiga aylanishdan iborat. Mamlakatimizning yangilangan Asosiy qonuni ilg‘or jahon tajribasiga mos ravishda davlatni izchil rivojlantirishning konstitutsiyaviy asosini yaratdi. Tabiiyki, uni amalga oshirish vaqt va katta kuch talab qiladi.
Ijtimoiy imtiyozlarga e’tibor kuchayadi
Bugun mamlakatimizning asosiy qonunidan kelib chiqadigan iqtisodiy islohotlar sohasidagi keng ko‘lamli o‘zgarishlar haqida gapirishga hali erta, Asosiy qonunga o‘zgartishlar kiritishning kelajakdagi iqtisodiy samarasini baholamasdan turib. Biroq, huquqiy tizimlarni iqtisodiy integratsiya muammolariga moslashtirish jarayoni, iqtisodiy muammolarni amalga oshirilayotgan konstitutsiyaviy islohotlar bilan uyg’unlashtirish jarayoni haqida allaqachon gapirish mumkin.
«Yangi O‘zbekiston – ijtimoiy davlat» tamoyili nimani anglatadi? Avvalo, bu uy-joy huquqiga egalik qilishdir: hech kimni unga bo’lgan huquqdan mahrum qilib bo’lmaydi. Bunga davlat tomonidan kafolatlangan tibbiy xizmat, ekologik toza muhit, ta’lim sohasidagi kafolat va imtiyozlar va boshqa ko‘plab masalalar kiradi. Shu munosabat bilan Konstitutsiyaviy qonunning 1-moddasi «ijtimoiy» degan so‘z bilan to‘ldirildi.
Mavjud iqtisodiy vaziyat bizda shunday davlatni shakllantirdik deyishga imkon bermasa-da, shunga qaramay, ijtimoiy davlat tamoyili konstitutsiyaviy darajada mustahkamlangani aholini ijtimoiy himoya qilish masalalari yanada kengayib borishidan dalolat beradi, yangi bosqichga ko‘tariladi va davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy davlatning shakllanishi barcha darajalarda: konseptual, me’yoriy, amaliy jihatdan juda dastlabki bosqichda. Uning muammolarini ilmiy jihatdan ishlab chiqish aslida endigina boshlanmoqda. Yangilangan Konstitutsiyaning IX, X boblarida ijtimoiy sohadagi davlat faoliyatining ayrim asosiy yo‘nalishlarigina sanab o‘tilgan: mehnatni va odamlar salomatligi muhofaza qilish; eng kam ish haqini belgilash; oilani, onalikni, otalikni va bolalikni, nogironlar va keksa fuqarolarni qo‘llab-quvvatlash; ijtimoiy himoyaning boshqa kafolatlari. Ushbu oʻzgartishlar Konstitutsiyaning ijtimoiy davlat toʻgʻrisidagi qoidalarini mustahkamlaydi va rivojlantiradi, Oʻzbekistonda yagona ijtimoiy yoʻnaltirilgan siyosat yuritish qoidalarini mustahkamlaydi. Ular mohiyatan, tashqi bozorlar va iqtisodiy vaziyatdan qat’iy nazar, buzilmaydigan kafolatlarning yangi darajasini belgilab berishadi, bundan tashqari, Konstitutsiyaga «ijtimoiy normalar» qo‘shilishi mamlakat taraqqiyotida fuqarolarning huquqlarini mustahkamlaydi va huquqbuzarliklar vektorini aniq belgilab beradi.
O‘zbekistonda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini manzilli qo‘llab-quvvatlash borasida aniq maqsadli ishlar amalga oshirilmoqda. Kelgusida O‘zbekistonda ijtimoiy to‘lovlarga e’tibor kuchaytiriladi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj toifalarning hayot sifatini yaxshilashga, ularning jamiyat va davlat hayotida boshqa fuqarolar bilan teng ishtirok etishi uchun shart-sharoit yaratishga hamda ularning mustaqil ravishda moddiy yordam ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan davlat chora-tadbirlari to‘g‘risidagi 57-moddaning qo‘shilishi buning isbotidir. Tabiiyki, davlat ish beruvchilar orqali ularning o‘sishini kafolatlaydi. Biz, ehtimol, jamg‘armalarga badallarning ko‘payishi va yangi ijtimoiy imtiyozlar joriy etilishini kutishimiz kerak.
Asosiy yangiliklardan biri 42-modda bo‘lib, unda eng kam ish haqining inson uchun munosib turmush darajasini ta’minlash zarurati hisobga olingan holda belgilanishi qayd etilgan. Ushbu moddada eng kam ish haqining yashash minimumidan kam bo‘lmasligi kafolatlari belgilandi. Joriy yilning 1-dekabridan boshlab eng kam ish haqi miqdori 1,05 million so‘m etib, O‘zbekistonda 2023-yil uchun iste’mol xarajatlarining eng kam qiymati har bir kishi uchun oyiga 568 ming so‘m (o‘tgan yili bu miqdor 498 ming so‘m) etib belgilandi. Amaldagi qonunchilik doirasida yillik inflyatsiya darajasining oshishini hisobga olgan holda, hayotning o‘zi yashash minimumini aniqlash metodologiyasini qayta ko‘rib chiqish zarurligini taqozo etmoqda.
Natijalar iqtisodiyotga ta’sir qiladi
Uy xo‘jaliklarining daromadlari bilan bir qatorda iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bo‘lgan talab ham ortadi. Eng kam ish haqining yashash minimumidan kam bo‘lmasligi inson hayotining narxini oshiradi, bu esa, o‘z navbatida, sug‘urta va O‘zbekiston iqtisodiyotining boshqa turdosh tarmoqlarining rivojlanishiga olib keladi. Davlat o‘z zimmasiga oladigan majburiyatlar yashash narxiga qarab baholanadi. Inson hayotini yuksak qadrlay bilish ana shu baho bilan bog‘liq bo‘lgan institutlarni, xususan, sug‘urtani rivojlantirish imkonini beradi va yangilangan Konstitutsiya ana shunday islohotlarga keng yo‘l ochadi. Bundan tashqari, biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, konstitutsiyaviy o‘zgarishlar vektori to‘g‘ri, ular bugungi kunda asosiy vazifa qashshoqlikni engish ekanligini, bu o‘sishsiz bo‘lishi mumkin emasligini tushunishni o‘z ichiga oladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 15-may kuni bo‘lib o‘tgan umumxalq referendumidan so‘ng darhol kambag‘allikni qisqartirish va aholi bandligini ta’minlash chora-tadbirlariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Mamlakatda qashshoqlik mavjudligi tan olinganidan keyin uni kamaytirish tizimi joriy etildi. Joriy yil boshida O‘zbekistondagi barcha tumanlar besh toifaga bo‘linib, ularga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur’atlaridan kelib chiqqan holda tabaqalashtirilgan imtiyozlar berildi. Natijada o‘tgan yili 1 million kishi qashshoqlikdan qutulgan. Ayni paytda O‘zbekistonda 2023-yil oxirigacha qashshoqlikni 12 foizga kamaytirish bo‘yicha faol chora-tadbirlar ko‘rilmoqda.
Umuman olganda, milliy qonunchilikni uyg‘unlashtirish integratsiya loyihalari muvaffaqiyati va davlatlararo hamkorlikni chuqurlashtirish garovidir. Yagona xizmatlar bozori va umumiy moliya bozorini yaratish jarayoni, shuningdek, davlatlar o‘rtasida turli sohalardagi hamkorlikni chuqurlashtirish darajasi bevosita mamlakat ichki bozorida qonunchilikda yagona standartlarni qanchalik malakali o‘rnatish mumkinligiga bog‘liq.
