O‘zbekistonda yashil iqtisodiyotning rivojlanishi moliya sektorini qanday o‘zgartiradi
Yashil iqtisodiyotga o‘tish juda katta moliyaviy hamda inson resurslarini talab qiluvchi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Hozirda O‘zbekiston Respublikasida yirik soliq to‘lovchi sanoat sektori o‘z aktivlarini modernizatsiya qilishga ehtiyoj sezmoqda, biroq bu juda katta kapitalni jalb qilish evaziga amalga oshadigan jarayondir. O‘zbekistondagi bank sektori sanoat sektoridagi keng ko‘lamli investitsion dasturlariga bo‘lgan talabni o’z resurslari evaziga amalga oshirishni qondira olmaydi. Yechim esa global resurslarni ishga solgan holda yashil moliyalashtirish va aksiya, obligatsiya, kredit tizimlari hamda ESG fondlarini tashkil etish bilan hal bo‘ladi.
Savolning mohiyati
Yashil iqtisodiyotni yaratishdan mohiyat shundaki barqaror biznes modelga o‘tishda kapitalga nisbatan o‘sib borayotgan talabni qo‘llab quvvatlashdir. Savol tug‘iladi, bu nima uchun kerak? Bunda davlat institutsional investion fondlarning bosimi ostida doimiy ravishda issiqxona gazlarini ishlab chiqarishni nazorat qiluvchi yangi formatlarni ishlab chiqadi, korporativ boshqaruv sifatini yaxshilovchi yangi aktlarni kiritib jamiyat rivoji uchun normativ bazalarni yaratadi. Bu esa allaqchon odamlar o‘ylaganidek g‘arb yangiligi emas, O‘zbekistonda qiziqish ortib borayotgan real hamda aniq chora – tadbirlar majmuidir. Ayni paytda O‘zbekistonda moliya sektorida yashil iqtisodiyot sanoat kabi barqaror rivojlanish kun tartibida dolzarb emas, chunki yashil moliyaviy vositalarni yo‘lga qo‘yish uchun yetuk moliyaviy bozor talab qilinadi.
Tajriba mavjud
EY dunyoning 1100 dan ortiq moliyaviy institutlardan yig‘gan ma’lumotlarga ko‘ra, oxirgi to‘rt yil ichida yashil moliyaviy mahsulotlarni taklif qiluvchi bank foizlari 34 dan 42 % gacha o‘sganligini ko‘rsatadi. O‘z navbatida nomoliyaviy axborotlarni fosh qilish o‘rtacha 2018 – yilda 77 % dan 2021 – yilda 82 % ga, ESG esa o‘rtacha 4.46 dan 4.93 ga oshdi. Shunday tezkor o‘sishni yaqin kelajakda O‘zbekistonda ham ko‘rish mumkin.
O’zbekiston bank sektori IPOga bir qator aktivlarni tayyorlash va fond birjalarida rejali joylashtirish munosabati bilan operatsion faoliyatga barqaror rivojlanish tamoyillarini bosqichma-bosqich joriy etib, «yashil» mahsulotlarni ishlab chiqmoqda. Yetakchilardan biri esa «O’zsanoatqurilishbank»dir. 2020 yilda moliya muassasasi yashil moliyalashtirish platformasini ishga tushirdi va marketing, brendlash, yangi yashil mahsulotlarni ishlab chiqish, savdo kanallarini rivojlantirish va kadrlar tayyorlashni o’z ichiga olgan muhim ichki ESG ekotizimini yaratdi. Endi bankda yashil ipoteka kreditlari, kichik va o’rta biznes uchun yashil kreditlar va korporativ mijozlar uchun moliyalashtirish mavjud.
O’zbekistonning boshqa banklarida «yashil» kredit mahsulotlari hali keng ko‘lamda namoyish etilmagan. Xususan, Ipoteka-bank energiya tejaydigan mablag’larni Markaziy bankning bazaviy foiz stavkasi (15%) bo’yicha sotib olish uchun «yashil» kredit beradi. «Asakabank» tez orada qayta tiklanadigan energiya manbalari (REE) asosida qurilmalarni sotib olish uchun jismoniy shaxslarga imtiyozli «yashil» iste’mol kreditlari berishni boshlaydi. Bunday kreditlarni ajratish esa aholining energiya resurslariga bo’lgan o’sib borayotgan talabini qisman qondiradi.
Hukumat misolida
Bank sektori tomonidan ESG kun tartibiga bo’lgan qiziqishning keskin o’sishi bilan bir qatorda, O’zbekiston hukumati ham ushbu sohada faol choralar ko’rishni boshladi. O’zbekiston mintaqada birinchi bo’lib barqaror rivojlanish maqsadlarini (BRM) moliyalashtirishga qaratilgan davlat obligatsiyalarini joriy qildi. Ikki transhning ishlab chiqarish hajmi 870 million dollarni tashkil etdi. Tushgan mablag’lar BRM ning to’qqizta ustuvor yo‘nalishiga qaratilgan tadbirlar va loyihalarni amalga oshirishga yo’naltiriladi. Keyinchalik bu mablag ‘ infratuzilmani, kommunal xizmatlar tizimini, sog’liqni saqlash, ta’lim va uzoq vaqtdan beri yangilanishga muhtoj bo’lgan boshqa tuzilmalarni modernizatsiya qilishga imkon beradigan davlat tashabbuslariga yo’naltiriladi.
O‘sish uchun maydon
O‘zbekistonda kapital bozorini rivojlantirishga ko’p kuch sarflanmoqda, shuning uchun so’nggi uch yil ichida birjalarda qimmatli qog’ozlar yoki tovarlar bilan bitimlar hajmi ikki barobarga oshib, 8,2 milliard dollarni tashkil etdi. Ammo mamlakatda bunday vositalarni joriy etish uchun tartibga soluvchi tuzilma hamon yetarlicha rivojlanmagan va umuman bozor hali yetuk emas.
Moliya bozorini isloh qilish uchun institutsional tuzilmani ishlab chiqish kerak, shunda moliya bozori ishtirokchilari «yashil» moliyalashtirish vositalarini amaliyotga tadbiq qilish uchun maydonga ega bo’ladilar. Bu «yashil» standartlar, moliyaviy vositalarni baholash metodologiyalari, taksonomiya, sertifikatlash va kelajakda bozorni boshqaradigan boshqa asosiy qoidalarni o‘z ichiga oladi. Buni qanchalik erta amalga oshirsak, «yashil» moliyaviy vositalar bilan ishlashni tezroq boshlashimiz mumkin.
Institutsional tuzilmaning rivojlanishi bilan bozorda uglerod birjasi, ESG fondlari va «yashil» kun tartibini amalga oshirishdan manfaatdor bo’lgan boshqa tashkilotlar ham paydo bo’la boshlaydi. Reyting agentliklari allaqachon o’z xizmatlarini faol ravishda kengaytirib, ESG reytinglarini taklif qilmoqdalar. Yangi tashkilotlarning paydo bo’lishi bozor rivojlanishini jadallashtiradi va xususiy kompaniyalarga eng yaxshi ESG amaliyotlariga mos kelishga turtki bo‘ladi.
«Yashil» moliyaviy vositalar tufayli iqtisodiyotning asosi bo’lgan korxonalar qarz mablag’laridan oqilona sharoitlarda foydalanishlari mumkin. Bu sa’y-harakatlarning barchasi birgalikda uzoq muddatli istiqbolda O’zbekiston taraqqiyotining yanada yetuk va barqaror modeliga o’tishga yordam beradi.
