Quruq baqir-chaqir. Korrupsiyaga qarshi kurashmaslik uchun nima qilish kerak
Korrupsiyaga qarshi kurashishning barcha ommabop choralari bir xil darajada samarali emas. Korrupsiyaga qarshi jamoat faoli, tadqiqotchi hamda BMT Taraqqiyot dasturi eksperti Alena Vandysheva IV Antikorrupsiya forumida jahon tajribalariga asoslangan ba’zi amaliyotlarni eslatib oʻtdi. U katta reklama va targʻibotlar kutilgan natijalarni bermayotganini ta’kidladi. Spoyler: korrupsiyaga qarshi samarali choralar ham mavjud va ular haqida Alena soʻzlab beradi.
Nima toʻgʻri ishlamayapti
Mansabdor shaxslarning ish haqini oshirish
Korrupsiyaga qarshi chora sifatida mansabdor shaxslarning ish haqini oshirishni Singapur moʻjizasining otasi Li Kuan Yu ommalashtirdi, uning tashabbusi bilan bu amaliyot keng tarqaldi.
Hindistonda bojxona xodimlarining maoshi 1997-yilda sezilarli darajada oshirildi. Ammo bu korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar soniga ta’sir qilmadi. Bu sohadagi korrupsiyaning asosiy manbai savdo toʻsiqlaridir. Rasmiylarning ulardan olgan imtiyozlari shunchalik ta’sirli ediki, maoshlarning oshishi ularni toʻxtata olmadi.
Bu davlat xizmatchilarini ishga qabul qilish boʻyicha yondashuvlarni qayta qurish, ochiq tanlovlar oʻtkazish va eng nufuzli lavozimlarni eng munosib va pora olmaydigan nomzodlar egallab turganda, meritokratiya tamoyili asosida lavozimlarga tanlashni taqozo etadi.
Qatl va repressiyalar
XX asrning 50 – 60-yillarida XXRda korrupsiyaga qarshi kampaniyalar insofsiz amaldorlarga qarshi namoyishkorona repressiyalar bilan birga boʻlgan. Huquqbuzarliklar haqida xabar berishga chaqiruvchi afishalar hamma joyda osilib, davlat idoralarida maxsus reydlar oʻtkazildi.
Oʻsha paytlarda Xitoyda korrupsiya uchun oʻlim jazosi joriy qilingan edi.
Bir qarashda kampaniya ajoyib natijalar berdi. Korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar soni 1950-yildagi 500 mingtadan 1965-yilda 290 mingtaga kamaydi.
Lekin boshqa tomondan, bu norasmiy kelishuvlarning koʻpayishiga olib keldi. Shunga oʻxshash chora-tadbirlarni amalga oshirishga keyingi urinishlar (80-yillarda) deyarli imkonsiz edi. Rasmiylar shunchaki bir-birlarini rejalashtirilgan tekshiruvlar haqida ogohlantirdi va bir-birlarini himoya qildi.
Shunday qilib, ushbu strategiya yordamida siz tez natijalarga erishishingiz mumkin, ammo bu uzoq davom etmaydi.
Oʻzi oʻtib ketadi
90-yillardagi mashhur strategiya korrupsiyani fakt sifatida e’tiborsiz qoldirish edi. Bu strategiya davlat uchun juda qulay edi, chunki u xarajatlarni talab qilmagan. Erkin bozorning oʻzi vaqt oʻtishi bilan hamma narsani hal qiladi, deb ishonilgan va kapital toʻplanish davrida zarar yetkazmaslik uchun korrupsiyaga qarshi kurashishning hojati yoʻq edi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, bunday qarashlar birmuncha vaqt nafaqat postsovet hududida va rivojlanayotgan Osiyo va Afrika mamlakatlarida, balki iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ham hukmronlik qilgan.
Shunday qilib, Yevropada soliqlarni toʻlamaslik uchun soliq deklaratsiyasida vakillik xarajatlari niqobi ostida korrupsiya xarajatlarini hisobdan chiqarishga ruxsat berildi. Nemis korporatsiyalari har yili Afrikaning ba’zi mamlakatlari yalpi ichki mahsuloti bilan taqqoslanadigan mablagʻni sarflaydi.
Faqatgina 1997-yilda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining (OECD) xorijiy davlat amaldorlarining poraxoʻrliklariga qarshi konvensiyasi qabul qilingan boʻlib, unda bunday amaliyotlar taqiqlangan.
Agar korrupsiyaga e’tibor berilmasa, u tizimli boʻlib, kuch tuzilmalari oʻrnini uyushgan jinoiy guruhlar egallaydi.
Korrupsiyaga qarshi marafon
Koʻpincha korrupsiyaga qarshi haqiqiy kurash namoyish va tashviqot tadbirlari, masalan, marafonlar bilan almashtiriladi.
Korrupsiyaga qarshi marafonlar korrupsiya, uning jamiyat uchun oqibatlari va unga qarshi kurashishning samarali usullaridan xabardorlikni oshirishga qaratilgan puxta oʻylangan kampaniyaning bir qismi boʻlmasa.
Ramziy harakatlar muhim ahamiyatga ega, lekin agar ular oʻlchovli amaliy harakatlar bilan kuzatilsagina.
Nima samara beradi?
Korrupsiyaga qarshi monitoring
Bu korrupsiyani jilovlash boʻyicha harakatlar uchun koalitsiyalarni qurish uchun boshlangʻich nuqtaga aylanishi mumkin boʻlgan foydali vositadir. Shuningdek, u tizimdagi zaifliklarni aniqlashga va oʻzgarishlarni yaxshi tomonga oʻzgartirishga yordam beradi.
2020-yilda Chexiya transport vaziri Vladimir Kremlik budjetni samarasiz sarflagani uchun lavozimidan ayrildi. Vazirlik mutasaddilari avtomobillar uchun elektron stiker tizimining narxini 400 million kronga baholagan. Barcha xaridlar haqidagi ma’lumotlar ochiq ma’lumotlar bazasiga joylashtirilgan.
IT-mutaxassislari xaridlar bazasini kuzatib borishdi va bu alohida holatda xarajat nihoyatda oshib ketganini aniqladi. IT ixlosmandlari Hakaton oʻtkazdi va bir haftada elektron stiker tizimining analogini ishlab chiqdi. Ular tizimni butunlay bepul Chexiya hukumatiga topshirdi.
Mening qarashlarimga koʻra, Oʻzbekistonda monitoring mahalliy jamoatchilikni jalb qilgan holda samarali ishlashi mumkin.
Masalan, Indoneziyada u yoʻl qurilishida foydalanilgan. Fuqarolik kuzatuvchilari uchun treninglar oʻtkazildi, soʻngra ular mavjud qonunbuzarliklarni baholadi. Natijalar hamma kelgan ochiq yigʻilishlarda eshitildi.
Natijada qishloq aholisi qurilishga ajratilgan mablagʻni kimlar aniq ishlatib, samarasiz ishlatgani yoki kelishilgan rejadan chetga chiqishga yoʻl qoʻygani haqida ma’lumot oldi. Dasturning amalga oshirilishi natijasida yoʻl qurilishida mablagʻlarning maqsadsiz sarflanishining oldi olindi.
Raqamli texnologiyalardan foydalanish
Raqamli xizmatlar korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni aniqlash vazifasini sezilarli darajada soddalashtiradi. Bunga misol tariqasida yetkazib beruvchining aloqa ma’lumotlari asosida kartellar belgilarini qidiradigan, shuningdek, mijozlar va ishtirokchilar oʻrtasidagi kelishuvni aniqlaydigan Tenderskop (davlat xaridlarini monitoring qilish xizmati) hisoblanadi.
Davlat xizmatlarini elektron shaklga oʻtkazish
Mansabdor shaxs bilan shaxsiy aloqada boʻlish uchun qancha sabablar kam boʻlsa, korrupsiya ehtimoli shunchalik kamayadi.
Bundan tashqari, bunday portallar har bir bosqichda soʻrovlarni kuzatish imkonini beradi. Bu kundalik korrupsiya darajasi sezilarli darajada pasayganligini anglatadi.
Albatta, buning uchun internet-texnologiyalarni rivojlantirish va kompyuter savodxonligini oshirish kerak, hatto eng chekka hududlarda ham istalgan kishi bu imkoniyatdan bemalol foydalana olishi kerak boʻladi.
