Oktabrda iste'molchilar ishonchi qanday o'zgargan

Freedom Finance Global kompaniyasi ketma-ket to‘rtinchi oy Markaziy Osiyo davlatlari: Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston rezidentlarining iste’molchilar ishonchi, inflyatsiya va devalvatsiya kutilmalarini o‘rganmoqda. Ushbu tadqiqotlar eng to’liq makroiqtisodiy rasmni beradi, chunki ular ko’rsatkichlar dinamikasini hisobga oladi.

Oktabr oyida ushbu mamlakatlarning barchasi yozgi natijalarga nisbatan iste’molchilar ishonchining sezilarli o’sishini ko’rsatdi. Turli masalalar bo’yicha doimiy mintaqaviy yetakchilar va autsayderlar paydo bo’lmoqda. Bundan tashqari, aholining iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining oshishiga oid taxminlari va kutilmalar bir vaqtning o’zida rasmiy inflyatsiyaning pasayishi bilan birga yaxshilandi. Biroq, devalvatsiya kutilmalari ma’lum ichki omillarga eng moyil bo’lib, aholi bu masalada birdamlik ko’rsatmadi.

Eslatib oʻtamiz, Qozogʻiston va Oʻzbekistonda tahlilchilar har oyda 3600 ta, Qirgʻizistonda 1600 ta, Tojikistonda 1200 ta anketa toʻplaydi. Tadqiqot oʻrganilayotgan mamlakatlar aholisi soniga mutanosib ravishda amalga oshiriladi. Tadqiqot dunyoning ko’plab mamlakatlarida iste’molchilar ishonchi indekslarini olish uchun qo’llaniladigan va United Research Technologies Group tadqiqot kompaniyasi tomonidan mahalliy ehtiyojlarga moslashtirilgan metodologiyaga asoslangan. Ma’lumotlarni yig’ish uchun telefon so’rovi usuli qo’llaniladi. So’rovnoma anketasi har bir mamlakatga moslashtirilgan: tadqiqot respondentlarning ona tilida o’tkaziladi.

Qozog’iston

Qozog‘istonliklarning iste’molchi ishonch indeksi (CCI) oktabr oyida 103,3 punktni tashkil etib, so‘nggi uch oy ichida birinchi marta o‘sishni ko‘rsatdi. Bundan tashqari, bu ko’rsatkich o’tgan yildagi eng yuqori va tadqiqotning butun 14 oylik tarixidagi ikkinchi eng yuqori ko’rsatkich edi. Bundan roppa-rosa bir yil avval CCI indeksi 106 punktga yetgan edi. Asosiy o’sish omili umumiy iqtisodiy vaziyat bilan bog’liq sub-indekslar bo’ldi. Kutilmalar subindeksi 4,3 punktga, Qozog’iston iqtisodiyotidagi o’zgarishlarni baholash esa 4,1 punktga oshdi. E’tibor bering, indeksning barcha besh komponenti ortdi.

Qozog‘iston iqtisodiyoti uchun optimizm kuchaymoqda

Qozog‘istonliklarning 56 foizdan ortig‘i 12 oy ichida mamlakat iqtisodiyoti yaxshilanishiga ishonadi. Sentabr oyida xuddi shunday nuqtai nazarga ega respondentlarning ulushi 49,4 foizni tashkil etdi. Qozog‘iston respondentlar o‘z milliy tilidan ko‘ra ko‘proq rus tilida javob bergan yagona davlat ekanligini hisobga olsak, natijalarga tilning roli katta ta’sir ko‘rsatadi.

Qozoqzabon aholi orasida ijobiy tendentsiya davom etmoqda: ularning 62 foizi iqtisodiyot yaxshilanadi, deb javob bergan bo’lsa, rusiyzabonlar orasida bu ko’rsatkich 54 foizni tashkil etdi. Til guruhlari orasidagi farq sentabrga nisbatan sezilarli darajada kamaydi. Ilgari bu ko‘rsatkich 16 foiz punktni tashkil etgan bo‘lsa, oktabr oyida bu ko‘rsatkich 8 foiz punktga tushdi. Shuningdek, respondentning yoshi kattaroq bo‘lsa, ijobiy javoblar ulushi shunchalik kam bo‘ladi: yoshlarning 62 foizi ijobiy javoblarni tanlagan bo‘lsa, keksalarning 50 foizi shunday javoblarni tanlagan.

Hududlar bo‘yicha eng optimistik mintaqa Qizilo‘rda viloyati bo‘ldi, bu yerda respondentlarning 64 foizi bir yil ichida iqtisodiy ahvol yaxshilanishini kutmoqda. Qarag’anda viloyati reytingda autsayderga aylandi, bu erda ijobiy javoblar ulushi 45% ni tashkil etdi. Sentabrda Chimkent yetakchi bo‘lgan, eng yomon hudud esa Sharqiy Qozog‘iston viloyati edi.

Iqtisodiy vaziyatdagi o‘zgarishlarni baholashga kelganda, qozog‘istonliklarning 18 foizi o‘tgan yil davomida mamlakatning moliyaviy ahvoli yaxshilanganini ko‘rsatdi, deb hisoblashgan. Bu sentabr oyidagi 16,4% natijadan bir oz yuqori. Biroq, oktabr oyida salbiy javoblar ulushi sezilarli darajada kamaydi: 48,1 dan 44,7% gacha. Va bu erda qozoq tilida so’zlashuvchi respondentlar ko’proq optimistik bo’lib chiqdi: ularning 27 foizi o’tgan yil davomida mamlakat iqtisodiyoti yaxshilanganiga ishonishdi. Bunga rusiyzabonlarning 15 foizi qo’shildi.

Yoshlar, shuningdek, mamlakatning o’rta yoshli aholisiga qaraganda ijobiyroq bo’lib chiqdi. Yoshlarning 21 foizi ijobiy javob bergan bo‘lsa, keksa avlod vakillari orasida bu javob 14 foizni tashkil etgan. Mintaqaviy miqyosda eng yaxshi natija Ulitau viloyatida kuzatilmoqda, bu erda aholining 28 foizi iqtisodiyotdagi ijobiy o’zgarishlarni qayd etmoqda. Mintaqalar reytingini qo’shni Qarag’anda viloyati yopib qo’ydi, unda aholining 8,9 foizi ijobiy javoblarni tanladi.

Shaxsiy moliyaviy ahvol bilan bog’liq subindekslar yaxshi o’sishni ko’rsatdi. Haqiqiy baholash subindeks 3,4 punktga oshdi, prognoz va kutishlar indeksi esa 2,9 punktga oshdi. So‘rovda qatnashganlar orasida qozog‘istonliklarning 33,5 foizi o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanganiga ishonadi. Sentabr oyida ularning 31,7 foizi bor edi. Kelgusi 12 oy ichida moliyaviy ahvoli yaxshilanishini kutayotganlar ulushi ham biroz oshdi. Sentabr oyida bunday odamlarning ulushi 49,4 foizni, oktabr oyida esa 50,8 foizni tashkil etdi. Mana shu ikki masalada Mang‘istov viloyati o‘zini eng yaxshi ko‘rsatdi. U erda 36% haqiqiy yaxshilanishni his qilgan va 63% bu yaxshilanishni kutishgan. Reytingda ikkala masala bo‘yicha ham xuddi shunday ko‘rsatkichlar bilan Shimoliy Qozog‘iston viloyati oxirgi o‘rinni egalladi: ikkita ko‘rsatkich bo‘yicha mos ravishda 21% va 34%.

Inflyatsiya haqidagi taxminlari va kutilmalari pasaygan

Qozog‘istonliklarning inflyatsiya kutilmalari sentabr oyidagi keskin o‘sishdan keyin biroz pasaydi. Narxlar o‘sishi tezlashishini kutayotganlar ulushi bir oy ichida 26 foizdan 24,6 foizga, 12 oy ichida esa 26,3 foizdan 24,4 foizga qisqardi. Bu ko’rsatkichlar hali ham yanvardan avgustgacha bo’lgan sakkiz oylikdan yuqori. Shuni ta’kidlash kerakki, Qozog’iston Respublikasi Milliy banki tomonidan o’tkazilgan tadqiqot aholining inflyatsiya kutilmalari keskin oshganini ko’rsatdi. Ushbu tadqiqotga ko‘ra, yil davomida kuchli narx oshishini kutayotganlar ulushi 23 foizdan 32 foizga, oy davomida esa 15 foizdan 22 foizga oshgan. Milliy bankning tadqiqotida biroz vaqt kechikishi bormi va noyabr oyi oxirida inflyatsiya kutilmalari pasayadimi yoki yo’qligini bilish qiziq bo’ladi, chunki regulyatorning tadqiqotidagi sentabrdagi pasayish Freedom Finance Global tadqiqotida aks etgan avgustdagi pasayish bilan bir vaqtga to’g’ri keldi.

Qozog‘istonda inflyatsiya baholari ham pasaygan. Rezidentlarning 48,8% (sentabrda 53,9%) oktabr oyida narxlarning kuchli o’sishini payqashdi. Ammo bir yil davomida narxlarning sezilarli o’sishini sezganlarning ulushi ketma-ket beshinchi oy pasaymoqda: 62,6 dan 60,2% gacha. Eslatib o‘tamiz, rasmiy ravishda yillik inflyatsiya fevral oyidan boshlab sekinlashishda davom etdi va hozirda 10,8 foizni tashkil etadi, bu ham fuqarolarning kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa kerak.

Alohida tovar va xizmatlar orasida qozog‘istonliklarni eng ko‘p go‘sht va parranda go‘shti, non va non mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, un narxlari oshishi tashvishga solmoqda. To’rtta eng muhim mahsulot o’zgarmadi. Qozog‘istonliklarning 32,1 foizdan 36,9 foizgacha bo‘lgan qismi oktabr oyida ular uchun narxlarning kuchli o‘sishini payqagan. Ko’proq aholi to’rtta oziq-ovqat mahsulotlaridan uchtasi narxining sezilarli darajada oshishini seza boshladilar. Faqatgina istisno un edi, Markaziy Osiyoning barcha davlatlarida bu boradagi xavotirlar biroz kamaydi. Yana benzin (10,6 dan 9,3 foizga) va uy-joy kommunal xo‘jaligi (11,8 dan 9,6 foizga) ulushida yana bir pasayish kuzatilmoqda.

Tengening mustahkamlanishi devalvatsiya kutilmalarini sezilarli darajada pasaytirdi

Qozog‘istonliklarning devalvatsion kutilmalari oktabr oyida biroz pasayib, sentabr oyida dollar kursining 4,4 foizga keskin oshganiga qaramay, hatto avgust oyidagi darajada bo‘ldi. Bir oy o‘tgach, biz dollar kursining 2 foizga qadrsizlanganini ko‘rdik, bu esa katta ehtimol bilan qozog‘istonliklarning kayfiyatiga ta’sir qilgan. Bundan tashqari, rubl tengega nisbatan 4,3 foizga mustahkamlandi, bu esa tengening dollarga nisbatan zaiflashishiga oid spekulyatsiyalar miqdorini ham kamaytirdi.

Raqamlarga kelsak, qozog‘istonliklarning 53,9 foizi bir yil ichida tengening dollarga nisbatan zaiflashishini kutmoqda (sentabrda 56,4%) va bir oydan keyin 34,4% (sentabrda 38,5%). Kredit ishonch indeksi biroz oshdi va taxminan oldingi ikki oy darajasida qolmoqda. Qozog‘istonliklarning atigi 14,8 foizi hozir kredit olish uchun qulay vaqt, deb hisoblaydi.

Shu bilan birga, depozitlarga ishonch darajasi sezilarli darajada oshdi: 32,2 dan 35,5% gacha. Aynan shunday ko’plab qozog’istonliklar hozirgi vaziyatda bank omonatlarini ma’qullaydi. Tinchlik darajasi ham sezilarli darajada oshdi. Mamlakat aholisining 56,3 foizi hozir xavotirli emas, balki sokin vaqt ekanligini ta’kidlamoqda (sentabrda 54,2 foiz). Xavotirli odamlarning ulushi ham sezilarli darajada kamaydi: 41,6 dan 38,9% gacha.

Ishsizlikning o’sishi bo’yicha taxminlar so’nggi olti oyda 41,4% darajasida barqaror bo’lib qolmoqda. Shunisi qiziqki, bundan roppa-rosa bir yil avval ham xuddi shunday ko‘rsatkich 35,6 foizni tashkil etgan, ya’ni qozog‘istonliklarning ko‘rsatilgan davrda ishsizlik ko‘payishidan qo‘rqishlari ortgan.

O’zbekiston

O‘zbekiston fuqarolarining oktabr oyida iste’molchi ishonch indeksi uchinchi oy ketma-ket o‘sish sur’atini ko‘rsatmoqda. U uch pog‘onaga ko‘tarilib, 134,4 punktni tashkil etdi va bu aholi o‘rtasida ijobiylik darajasi yuqoriligidan dalolat beradi. Bu safar indeksning mutlaqo barcha tarkibiy qismlari o’sdi, lekin eng katta o’sish shaxsiy moliyaviy ahvolni baholash masalasida kuzatildi, uning pastki indeksi bir vaqtning o’zida besh punktga oshdi. Umuman olganda, O‘zbekiston fuqarolarining kutilmalarga oid savollar ham rekordlar o‘rnatishda davom etmoqda: 80 foizga yaqin javoblar ijobiy bo‘lgan. Bundan tashqari, qishloq va shahar aholisi o’rtasidagi iste’molchilar ishonchidagi farq sezilarli darajada kamaydi. Qishloq aholisi iste’molchilar ishonchini shahar aholisiga qaraganda atigi 0,3 punktga yuqori ko’rsatadi.

Aholining shaxsiy ahvoli yaxshilanishda davom etmoqda

Shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlar subindeksi 134,1 punktga yetdi. Agar sentabr oyida ushbu komponentda yaxshilanishni qayd etganlar ulushi 57,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, oktabr oyida bu ko‘rsatkich 61,9 foizga oshgan. Yoshlar bu masala bo’yicha eng ijobiy bo’lishda davom etmoqdalar, garchi keksa avlod bilan farq biroz toraygan. Yoshlarning 68 foizi o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etgan bo‘lsa, keksa avlod vakillari orasida bu ko‘rsatkich atigi 47 foizni tashkil etgan.

Hududlarda yetakchilarning o’zgarishini sezishingiz mumkin. Oktabr oyida Andijon va Buxoro viloyatlari oʻrniga Fargʻona viloyati yagona yetakchi boʻldi, bu yerda aholining 74 foizi moliyaviy ahvoli yaxshilanganini taʼkidladi. Odamlar eng kam yaxshilanishni Toshkentda ko’rmoqda. Bunday respondentlarning ulushi 49% ni tashkil qiladi.

O‘zbekiston fuqarolarining daromad darajasi bo‘yicha taqsimlanishi bu borada ham, umuman iste’molchi ishonchida ham kutilgan natijani ko‘rsatishda davom etmoqda. Eng boylar orasida 85% odamlar o’tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etishgan, eng kambag’allar orasida esa atigi 29%.

Qolgan to‘rtta subindeks 2,3–3,7 punktga oshdi, biroq O‘zbekiston fuqarolarining ijobiy umidlari sezilarli darajada oshdi. Kelgusi 12 oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvol va mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat bo’yicha umidlar yaxshilandi. Sentabr oyida aholining 70,9 foizi shaxsiy moliyaviy ahvoli yaxshilanishini kutgan bo’lsa, oktabr oyida bunday odamlar ulushi 73,8 foizga oshgan.

Yosh guruhlari yana yuqorida aytib o’tilgan korrelyatsiyani ko’rsatdi, ammo farq yanada kichikroq edi. Ijobiy javob eng keksa avlod vakillarining 69 foizi tomonidan berilgan, yoshlar orasida esa ijobiy sharhlar ulushi 78 foizni tashkil etgan. Hududlar bo‘yicha Farg‘ona viloyati ketma-ket ikkinchi oy yetakchi bo‘lib qolmoqda, bu yerda aholining 84 foizi moliyaviy ahvoli yaxshilanishini kutmoqda. O‘tgan oyning autsayderi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bu safar ijobiy javoblar ulushi 65 foizdan 69 foizgacha yaxshilanganini ko‘rsatdi. Oktabr oyida Toshkent so‘nggi o‘rinni egalladi, u yerda ko‘rsatkich 66 foizga yetdi, bu sentabr oyiga nisbatan 0,8 foiz punktga yuqori.

O’sib borayotgan iqtisodiy istiqbollar

Iqtisodiy vaziyatni kutishga kelsak, bir yil o’tgach, oktabr oyida ijobiy javoblarning ulushi sezilarli darajada oshdi: 67 dan 70% gacha. Ketma-ket bir necha oy davomida bu masalada pozitivlik va yosh o’rtasidagi bog’liqlik buzilmoqda. Yoshlar, aksincha, kamroq ijobiy bo’lib chiqadilar, garchi farq shaxsiy moliyaviy ahvolda bo’lgani kabi unchalik katta bo’lmasa ham. Yoshlar o‘rtasida ijobiy javoblar ulushi 68 foizga yetgan bo‘lsa, keksa avlod vakillari orasida bu ko‘rsatkich 71 foizni tashkil etadi.

Yana birinchi va oxirgi o‘rinlarni Farg‘ona viloyati va Toshkent shahri egalladi. Sentabr oyida yetakchi va autsayder bir xil edi. Oy davomida Farg‘ona viloyatida optimistlarning iqtisodiyotdagi ulushi 73 foizdan 78 foizga oshgan. Toshkentda esa, aksincha, bunday odamlar ulushi 61 foizdan 57 foizga kamaygan.

Eng boylar va eng kambag‘allar o‘rtasidagi optimizmdagi tafovut sentabr oyiga nisbatan biroz oshdi: 13 foizdan 22 foiz punktgacha.Eng kambag‘allarning 56 foizi O‘zbekiston iqtisodiyoti yaxshilanishini kutmoqda, eng boylar orasida esa 78 foizi buni kutmoqda.

Inflyatsiya kayfiyatining biroz pasayishi

O‘zbekistonda inflyatsiya taxminlari sentabr oyidagi keskin o‘sishdan so‘ng oktabr oyida biroz pasaydi. Agar o’shanda respondentlarning 40,1 foizi narxlarning juda kuchli o’sishini qayd etgan bo’lsa, oktabr oyida ularning ulushi 33,2 foizga kamaydi. Biroq, bu hali ham iyul-avgust oylaridagi 24-25% natijadan sezilarli darajada yuqori. Rasmiy ravishda oylik inflyatsiya oktabr oyida 1,24 foizdan 1 foizgacha pasaydi, yillik inflyatsiya esa 9,2 foizdan 9 foizga tushdi. Freedom Finance Global tadqiqotiga ko’ra, bu aholining javoblari bilan bog’liq. O’tgan yil davomida narxlar avvalgiga qaraganda tezroq o’sib bormoqda, deb hisoblaydiganlar ulushi ham biroz kamaydi: 50,6 dan 49,8% gacha.

Ayrim oziq-ovqat mahsulotlari orasida ikkinchi oydirki, go‘sht, parranda go‘shti va un yetakchi o‘rinni egallab turibdi, narxlarning kuchli o‘sishi O‘zbekiston fuqarolarining yarmidan bir oz ko‘prog‘iga nisbatan sezildi. Ammo rasmiy statistik ma’lumotlar go’sht narxining o’sishi biroz sekinlashganini va hatto un narxining pasayishini ko’rsatadi. Agar sentabr oyida ushbu mahsulot narxi bir oyga nisbatan 15,7 foizga oshgan bo‘lsa, oktabr oyida u oyiga nisbatan 1,6 foizga pasaygan. Faraz qilaylik, pasayish unchalik muhim emas ediki, aholi sentabr oyidagi narxlarning oshishini unutib qo’yishi mumkin edi. Mol go‘shti narxi 1,1% m/m, qo‘zichoq go‘shti 0,9% m/m ga oshdi, bu esa o‘tgan yilning oktabr oyidagi natijadan bir oz pastroqdir.

Shu bilan birga, inflyatsiya kutilmalari deyarli o’zgarishsiz qoldi. Agar bir oy ichida narxlarning juda kuchli o’sishini kutayotganlarning ulushi 18,7% dan 19,6% gacha o’sgan bo’lsa, xuddi shu ko’rsatkich, lekin bir yil gorizonti bilan 27,7% dan 27,2% gacha kamaydi. Shunday qilib, inflyatsiyaning biroz sekinlashuvi hali aholining kutilmalarini pasayishga olib kelmadi. Kelgusi oylarda inflyatsiya sekinlashishda davom etsa, raqamlar qanday bo’lishini ko’rish qiziq.

Mintaqaviy miqyosda narxlarning keskin oshishini kutayotgan aholining aksariyati Toshkent va Jizzax viloyatlarida istiqomat qiladi, ularda bunday fikrdagi O‘zbekiston fuqarolarining ulushi qariyb 26 foizni tashkil qiladi. «Inflyatsiya pessimistlari»ning eng kam qismi Farg‘ona viloyatida (14,6%) istiqomat qiladi, bu esa viloyatdagi iste’molchilar ishonchining mustahkamligi bilan bog‘liq.

Devalvatsiya kutilmalari pastladi

Oktabr oyida O‘zbekiston fuqarolarining devalvatsiya kutishlari biroz pasaygan. Yil davomida so’mning dollarga nisbatan zaiflashishi nuqtai nazaridan rekord darajada past ko’rsatkichlarni ko’rish mumkin. Rezidentlarning 60,8 foizi milliy valyutaning zaiflashishini kutmoqda, bu sentabr oyidagi 63,3 foiz ko’rsatkichdan sezilarli darajada past. Mumkin bo’lgan omil so’m uchun ketma-ket ikkinchi oy barqarorligi, shuningdek, iste’molchilar ishonchining umumiy yaxshilanishi va inflyatsiyaning pasayishi bo’ldi. Eslatib o‘tamiz, bu gal pessimistlarning qisqarishiga ko‘p jihatdan bu savolga javob berishga qiynalganlar emas, balki dollar kursini saqlab qolishini kutayotganlar ko‘paygani sabab bo‘ldi. Boshqa tomondan, 60,8 foizlik ko‘rsatkich, ayniqsa, Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan solishtirganda hamon juda yuqori.

Oy davomida so’mning pasayishini kutayotganlar ulushi biroz pasaydi: 49,1 foizdan 48,7 foizgacha. Kredit ishonchi oydan oyga barqaror o’sishda davom etmoqda. Hozir kredit olish uchun qulay vaqt ekanligini qayd etganlar soni iyuldagi 31,2 foizdan oktabrda 33,8 foizgacha oshgan.

Depozit indeksi ham to’rt oylik tadqiqot davomida eng yuqori ko’rsatkichga ega – 58,5 punkt. O‘zbekiston fuqarolarining 41,3 foizi hozir omonat ochish uchun qulay vaqt, deb hisoblaydi. Ishonch indeksi umumiy iste’molchilar ishonchi bilan birga o’sishda davom etmoqda. Biroq, shu bilan birga, yil davomida ishsizlikning o’sishini kutayotganlarning ulushi sentabrdagi 40,9% dan oktabr oyida 44,2% ga o’sdi.

Qirg’iziston

Qirg‘izistonda iste’molchilar ishonchi indeksi oktabr oyida 129,2 punktni tashkil etib, sentabrga nisbatan 1,4 punktga o‘sdi va to‘rt oylik tadqiqot rekordini yangiladi. Sentabr oyida o’sishning etakchisi bo’lgan «Katta xaridlarni amalga oshirish uchun shart-sharoitlarning qulayligi» bundan mustasno, beshta subindeksdan to’rttasi o’sishni ko’rsatdi.

So’nggi 12 oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvol va iqtisodiy vaziyat o’zgarishini baholagan ko’rsatkichlar eng ko’p o’sdi. Ushbu subindekslarning o’sishi mos ravishda 2,5 va 2 punktni tashkil etdi. Qishloq va shahar aholisi o’rtasidagi natijalardagi yuqori farqlar tendentsiyasi ham davom etmoqda. Markaziy Osiyoning boshqa davlatlaridan farqli o’laroq, Qirg’iziston qishloq aholisi iste’molchi ishonchini ancha yuqori.

Iqtisodiyot va shaxsiy moliyaviy ahvolni baholash yaxshilandi

Oktabr oyida qirg‘izistonliklarning 49,1 foizi o‘tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoli qandaydir yaxshilanganini qayd etgan. Sentabr oyida bunday odamlarning 48,5 foizi bor edi, ammo moliyaviy ahvoli yomonlashganlarning ulushi, aksincha, sezilarli darajada kamaydi: 16 dan 12,8 foizgacha.

Yosh bo’yicha, bu safar 30 yosh – 44 yosh guruhi tufayli ba’zi kutilmagan natijalar qayd etildi, ular katta guruhlardan sezilarli darajada orqada qolmoqda. Uning tarkibidagi odamlarning atigi 44,2 foizi moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etgan bo’lsa, eng kattasi uchun bu ko’rsatkich 45,4 foizni tashkil qiladi. Odatdagidek, yoshlar 56,8% natija ko’rsatib, eng optimist bo’lib chiqdi.

Mintaqalar bo’yicha eng yaxshi ko’rsatkichlar O’sh viloyati aholisi orasida bo’lib, ularning 59,5 foizi moliyaviy ahvoli yaxshilanganini qayd etadi. Chuy viloyati ketma-ket ikkinchi oy autsayderga aylandi, bunda optimistlar ulushi atigi 36,3 foizni tashkil etdi.

Iqtisodiy vaziyatdagi o’zgarishlarni baholash ham sezilarli darajada o’zgardi, indeks sentabrga nisbatan ikki pog’onaga oshdi. Qirg‘izistonliklarning 56 foizi mamlakat iqtisodiyoti u yoki bu ma’noda yaxshilangan deb hisoblasa, sentabr oyida bu ko‘rsatkich 54,4 foizni tashkil qilgan. Bundan tashqari, pessimistlar ulushi pasayishda davom etdi: 18,2 dan 16,9% gacha. Bu erda yana 30-44 yosh guruhi sezilarli darajada zaif natija ko’rsatdi: atigi 48% odamlar o’tgan yil davomida mamlakat iqtisodiyoti yaxshilanganiga ishonishadi. Keksa avlod vakillari orasida bu ko’rsatkich 65 foizni tashkil etdi.

Bu boradagi eng yaxshi mintaqa Botken viloyati bo‘ldi, u ham sentabr oyida yetakchidan bir foizga ortda qolgan edi. Ushbu mintaqa aholisining 71 foizi iqtisodiyotning yaxshilanganini payqashdi, Chuy viloyati esa yana oxirgi o’rinni egalladi: faqat 36 foiz aholi ijobiy javob berdi.

Yagona pastki indeks 1,3 punktga pasaygan «Katta xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarni baholash» bo’ldi. Biroq, subindeks iyul va avgust oylariga qaraganda sezilarli darajada yuqori. Qirg‘izistonliklarning 37,6 foizi hozirda yirik xaridlarni amalga oshirish uchun qulay sharoitlar yaratilgan deb hisoblaydi. Sentabr oyida ularning ulushi 38% ni tashkil etdi. Pessimistik javoblar ulushi ham oshdi: 43,9 dan 45,7% gacha. Umuman olganda, bu indeksning yuqorida qayd etilgan pasayishiga olib keldi. Bu erda yana 30 yosh – 44 yosh guruhi ajralib turdi, ularning 32 foizi ijobiy javob berdi. Eng yaxshisi eng yosh avlod bo’ldi, u erda 43% katta xaridlarni amalga oshirish uchun sharoitlar qulay ekanligini ta’kidladi.

Mintaqaviy ko‘rsatkich bo‘yicha O‘sh viloyati yana 45% optimistlar ulushi bilan yetakchi bo‘ldi. Ammo eng yomon natijani Chuy viloyati (u roʻyxatning oʻrtasida) emas, balki Talas viloyati koʻrsatdi, u yerda aholining atigi 28 foizi ijobiy javob berdi. Daromad nuqtai nazaridan, yuqoridagi uchta savolning barchasi bo’yicha kutilmagan hodisalar topilmadi – daromad qanchalik yuqori bo’lsa, ijobiy javoblar ulushi shunchalik yuqori bo’ladi.

Rasmiy inflyatsiya bilan bir qatorda inflyatsiya kutilmalari ham pasayadi

Qirg‘izistonliklarning inflyatsiya baholari pasayishda davom etdi. Agar sentabr oyida aholining 36,9 foizi o‘tgan oyda narxlar sezilarli darajada oshganiga ishongan bo‘lsa, hozirda aholining atigi 34,8 foizi shunday fikrda. Vaziyat o’tgan yil davomida narxlarning kuchli o’sishi bilan o’xshash: oktabr oyida 58,9% odamlar sentabr oyida 60,6% ga nisbatan «avvalgiga qaraganda tezroq o’sishni» his qildilar. Inflyatsiya taxminlari bilan birga inflyatsiya kutilmalari ham pasaydi. Bundan tashqari, kelgusi oyda narxlarning kuchli o’sishi haqidagi taxminlar barcha to’rt oylik tadqiqot davomida eng past darajaga tushib ketdi. Faqat 8% narxning ko’tarilishini kutmoqda, qirg’izistonliklarning 12,5 foizi esa bir yil ichida shunday bo’lishini kutmoqda. Bu iyul oyida qayd etilgan eng past ko’rsatkichdan atigi 0,1 foizga yuqori. Oktabr oyida mamlakatda rasmiy inflyatsiya yillik hisobda 9,6 foizdan 9,1 foizgacha keskin pasaydi, bu jamoatchilik fikri bilan sezilarli darajada mos keladi va 2021 yil aprelidan beri eng past ko‘rsatkichdir.

Qirg‘izistonliklar ham xuddi qozog‘istonliklar va o‘zbekistonliklar kabi un narxidan xavotirda. Ammo bu safar ushbu mahsulot narxi sezilarli darajada oshganini ta’kidlagan respondentlarning ulushi 72,8 foizdan 67,6 foizgacha pasaygan. Shuningdek, yetakchilar orasida o‘simlik yog‘i (49,2 foiz), sabzavot va mevalar (37,6 foiz), shakar va tuz (37,9 foiz) bo‘lib turibdi. Ko‘pchilik narxlari oshishi kuzatilgan to‘rtta oziq-ovqat mahsulotlari ro‘yxati bir oy davomida o‘zgarmadi. Bu safar rasmiy statistik ma’lumotlar mahalliy OAV tomonidan bildirilgan un narxining oshishi bilan qisman mos tushdi. Oktabr oyida u 4,4% ni tashkil etdi va bir kilogramm unni oktabr oxirida 66,5 somdan sotib olish mumkin edi, sentabr oxirida esa 63,7 som edi. Oktabr oyida meva narxining o’rtacha o’sishi 4,9% ni tashkil etdi va yog’lar va yog’lar toifasi 13 oy ichida birinchi marta oylik narxlarning oshishini ko’rsatdi.

Devalvatsiya kutilmalarining o’sishi davom etmoqda

Oktabr oyida qirg‘iz so‘mi 0,7 foizga biroz pasaygan, biroq mamlakatda devalvatsiya kayfiyati kuchaygan. Aynan shu holat sentabr oyida ham kuzatildi. O‘shanda aholining 31,2 foizi milliy valyutaning bir yil ichida zaiflashishini kutgan bo‘lsa, oktabr oyida bu raqam allaqachon 34,8 foizga yetgan edi. Oy davomida dollarning o’sishiga kelsak, pessimistlar ulushi ham 21,3 foizdan 22,9 foizga oshgan.

Aholining kreditga bo’lgan ishonchi barqaror darajada qolmoqda. Oy davomida joriy vaziyat kredit olish uchun qulay, deb hisoblaganlar ulushi atigi 23,1 foizdan 23 foizga kamaydi. Qirg‘izistonliklarning omonatga bo‘lgan ishonchi biroz oshdi: ijobiy javoblar ulushi sentabrdagi 29,2 foizdan oktabrda 31,9 foizgacha oshdi. Xotirjamlik indeksi ketma-ket uchinchi oy o’sishda davom etmoqda: aholining 62 foizi hozir sokin vaqt deb hisoblasa, atigi 28,2 foizi xavotirda. Rezidentlarning ishsizlikning o’sishiga kutilmalari 36,1 foizdan 34 foizga tushdi. Shunga qaramay, bu hali ham iyul va avgust oylaridagi ko’rsatkichlardan 2-3 foizga yuqori.

Tojikiston

Oktabr oyida Tojikistonda iste’molchilar ishonchi indeksi 151 punktni tashkil etdi va ko’rib chiqilayotgan Markaziy Osiyo mintaqasidagi to’rtta davlat orasida eng yuqori ko’rsatkich bo’lib qolmoqda. Oy davomida indeks 7,8 punktga oshdi va barcha besh sub-indekslar o’sishni ko’rsatdi. Katta xaridlar uchun qulay shart-sharoitlar subindeksi eng ko’p oshdi. So’nggi 12 oy ichida shaxsiy moliyaviy ahvol va iqtisodiyotdagi o’zgarishlarni baholash ham sezilarli darajada oshdi.

Katta xaridlarni amalga oshirish uchun sharoitlar yanada qulayroq bo’ldi

«Yirik xaridlar uchun qulay shart-sharoitlarni baholash» subindeks oktabr oyida keskin 11,8 punktga oshib, 98,7 punktga yetdi, bu neytral zonaga juda yaqin va Markaziy Osiyo davlatlari orasida eng yuqori ko‘rsatkichdir. Tojikiston aholisining 47,8 foizi hozir u yoki bu tarzda yirik xaridlar va xarajatlar uchun qulay vaqt ekanligini taʼkidlamoqda. Bir oy oldin bunday odamlarning ulushi 39,7 foizni tashkil etgan.

Barcha yosh guruhlarida javoblarning keskin yaxshilanishi qayd etilgan. Shunday qilib, eng yosh ikki yosh guruhi vakillarining taxminan 49% har biri ijobiy javob berdi. 45-59 yoshdagi odamlar eng yomon javob berishdi, ularning 43 foizi optimistlar edi. Mintaqaviy bo’yicha, Tog’li Badaxshon avtonom viloyatidan tashqari mamlakatning barcha ma’muriy birliklari xuddi shunday yuqori natijalarni ko’rsatdi: ijobiy javoblarning ulushi 47-49%.

Iqtisodiyot va shaxsiy moliyaviy ahvolni baholash yaxshilandi

Shuningdek, Tojikistondagi iqtisodiy vaziyatdagi o‘zgarishlarga bahoning kuchayganini ham qayd etamiz. Oktabr oyida ushbu subindeks 9,2 punktga oshdi va barcha to’rt oylik tadqiqot uchun rekord darajada. Iqtisodiyot o’tgan yil davomida qandaydir yaxshilandi, deb hisoblaydiganlar ulushi sentabrdagi 74,8 foizdan oktabrda 80,7 foizgacha o’sdi.

Eng yaxshi natijalarni yana yoshlar ko’rsatdi, ularning 81,9 foizi ijobiy javob berdi. Keksa avlod vakillari ham 76,9% to’plagan holda ortda qolmaydi, bu esa Tojikiston aholisining mamlakatning iqtisodiy ahvoli masalasida umumiy birligini ko’rsatadi. Qizig’i shundaki, eng ijobiy mintaqa Tog’li Badaxshon avtonom viloyati bo’lib, u erda atigi 43,1% katta xaridlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lishiga qaramay, 85,8% odamlar ijobiy javoblarni tanlagan. Mintaqaviy taqsimot fikrlarda kuchli tafovutlar ko’rsatmadi. Dushanbe autsayder bo’ldi, bu erda ijobiy javoblar ulushi juda ta’sirli 73,8% ga etadi. Ammo aholi daromadlari darajasida guruhlar o’rtasidagi aniq bog’liqlik saqlanib qoldi, bu Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlarida kuzatilmoqda. Respondent qanchalik boy bo’lsa, u shunchalik ko‘p ijobiy javob beradi.

O’tgan yil davomida shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarni baholash ham sezilarli darajada oshdi – 8,1 punktga. Oktabr oyida ahvoli yaxshilanganlarning ulushi sentabrdagi 58,1 foizga nisbatan 66,1 foizni tashkil etdi. Bu safar keksa avlod vakillari eng kam natijalarni ko’rsatdilar, ammo sentabr oyiga nisbatan kamaygan bo’lsa-da, farq sezilarliroq bo’lib chiqdi. Shu tariqa, yoshlarning 70,5 foizi shaxsiy moddiy ahvoli yaxshilangan deb hisoblasa, keksa avlod orasida bu ko‘rsatkich atigi 58,8 foizni tashkil etgan. Katta yoshdagi guruh o’rtasida ijobiy javoblarning o’sishi 10,1 %ni tashkil etdi va oktabr oyida yoshlar bilan ko’rsatkichdagi farq 6,8 %ga kamaydi.

Hududlar orasida eng yaxshisi 74,5% natija bilan So‘g‘d viloyati bo‘lib, yetakchilikni Tog‘li Badaxshon avtonom viloyatidan o‘z zimmasiga oldi, bu yerda, aksincha, ijobiy javoblar kamaygan. Mamlakat poytaxti oxirgi o’rinni egalladi, garchi bu erda ijobiy javoblar ulushi 53,8% dan 56,5% gacha oshdi.

Inflyatsiya bilan bog’liq xavotirlar pasaymoqda

Sentabr oyidagi keskin o‘sishdan so‘ng Tojikiston aholisi o‘rtasida inflyatsiya baholari va kutilmalari ham pasaygan. Agar birinchi kuz oyida aholining 20,8 foizi keyingi davrda narxlarning juda kuchli o’sishini kutgan bo’lsa, oktabr oyida bundaylarning ulushi 14,8 foizga tushdi, bu avgust oyidagi ko’rsatkichdan ham past. Yil davomida narxlarning kuchli o’sishi bo’yicha taxminlar taxminan bir xil darajada kamaydi: 21,2 dan 16,6% gacha. Aholining real inflyatsiya bo’yicha taxminlari ham pasaydi, ammo inflyatsiya kutilganidan farqli o’laroq, avgust oyidagi ko’rsatkichlardan yuqori bo’ldi. Oktabr oyida aholining 40,5 foizi o’tgan oyda narxlarning kuchli o’sishini sezdi, shu ko’rsatkich sentabrdagi 52,3 foiz va avgust oyidagi 34,9 foizga teng. Vaziyat so’nggi 12 oydagi o’sish hisob-kitoblariga o’xshash. Biroq, u erdagi pasayish unchalik katta emas edi. Sentabr oyida aholining 50,3 foizi narxlar «avvalgidan tezroq oshib borayotganini» qayd etgan bo‘lsa, oktabr oyida bu ko‘rsatkich 45,8 foizga ko‘tarilgan.

Oktabr uchun inflyatsiya ma’lumotlari hali mavjud emas, ammo yillik o’sish sentabr oyida avgust oyiga nisbatan 4,2 dan 5,1% gacha tezlashdi. Bu sentabr oyida inflyatsiya hisob-kitoblarida keskin sakrashning sababini tushuntiradi. Yana bir bor Tojikiston aholisining aksariyati unni narxi ancha oshgan tovar sifatida qayd etadi. Agar sentabr oyida respondentlarning 73 foizi ushbu javobni bergan bo’lsa, oktabr oyida ularning ulushi biroz pasaydi – 71,8 foiz. O’simlik moyi (51,4 foizdan 46,6 foizga), sabzavot va mevalar (36,9 foizdan 28,3 foizga) narxlarining kuchli o’sishini qayd etganlar soni sezilarli darajada kamaydi. Aytgancha, sentabr oyidagi rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, un oylik taxminan 13% ga oshgan va u sentabr oyida eng qimmat tovar bo’lgan.

Devalvatsiya bo‘yicha zaif kutilmalar

Tojikistondagi devalvatsiya kutilmalari barqaror somoniy/dollar kursi fonida doimiy ravishda pastligicha qolmoqda. Oktabr oyida dollar kursi deyarli o’zgarmadi va ketma-ket sakkizinchi oy barqarorligini saqlab qoldi. Milliy valyutaning bir oy ichida zaiflashishini kutayotganlar ulushi biroz pasaydi – 20,8 dan 20,6% gacha. Yil davomida mamlakat aholisining 26,8 foizi zaiflashuvni kutmoqda (sentabrda 26,4 foiz).

Kredit ishonch indeksi ketma-ket uchinchi oy pasaygan, ammo so’nggi ikki oyda pasayish tezligi kichik. Rezidentlarning 24,9 foizi hozir kredit olish uchun qulay vaqt, deb hisoblaydi (25,4 foiz – sentabrda). Depozit ishonchi odatda barqaror bo’lib qolmoqda. Oktabr oyida indeks 65,8 dan 66,7 punktga ko’tarildi, bu asosan neytral javoblar ulushining o’sishi bilan bog’liq: 20,6 dan 26,6% gacha. Tojikistonda sokinlik ko‘rsatkichi iste’molchi ishonch indeksi bilan bir qatorda o‘sdi: aholining 85,2 foizi hozir sokin vaqt ekanligini ta’kidladi (sentabrda 80,9 foiz). Ishsizlik bo’yicha kutilmalar ham rekord darajaga tushdi. Respondentlarning 34,4 foizi yil davomida uning darajasi oshishini kutmoqda, vaholanki, sentabr oyida bunday odamlar 39,7 foizni tashkil etgan.

Xulosalar

Oktabr oyida ko‘rib chiqilayotgan Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari qatorasiga ikkinchi oy davomida iste’molchilar ishonchining o‘sishini ko‘rsatdi. Tojikiston CCI indeksi o’sishda davom etayotgan va barcha rekordlarni yangilagan holda alohida ajralib turdi. Qozog‘iston ham o‘zini ijobiy ko‘rsatib, 100 punktdan ishonchli tarzda o‘tib, so‘nggi 12 oy ichida eng yuqori iste’molchi ishonchini ko‘rsatdi. O’zbekiston va Qirg’iziston ham ortda qolishga harakat qilmoqda va barcha to’rt oylik tadqiqot davomida CCI rekord ko’rsatkichlarini ko’rsatdi.

Tojikistondagi o’sish, birinchi navbatda, yirik xaridlarni amalga oshirish uchun qulay shart-sharoitlarning keskin yaxshilanishi bilan bog’liq. Ushbu subindeks 100 punktdan iborat neytral darajaga yaqinlashdi, bu Freedom Finance Global makroiqtisodiy tadqiqotlarining butun tarixida hech qachon bo’lmagan. O‘tgan yil davomida iqtisodiy va shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o‘zgarishlarni baholash ham keskin yaxshilandi.

Qirg’iziston va Qozog’istonda iste’molchilar ishonchining o’sishiga ham shu ikki muammo sabab bo’lgan. Qozog’istonda iqtisodiy baholash va kutilmalarda yaxshilanish kuzatildi, ular esa har doim umumiy CCIga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yil davomida iqtisodiy o’sish bo’yicha kutilgan so’rovning butun 14 oyi davomida yangi rekord o’rnatdi va 2023 yil mart oyidan beri iqtisodiy yaxshilanish bo’yicha taxminlar bu qadar yuqori bo’lmagan. O’zbekistonda iste’molchilarning ishonchi shaxsiy moliyaviy ahvoldagi o’zgarishlarni baholash orqali ham pasaygan, biroq bu ko’rsatkich bo‘yicha kutilmalar, shuningdek, iqtisodiyotga bo’lgan umidlar ham sezilarli darajada oshdi. O‘sish sur’ati Tojikistondagidan ham yuqori bo‘ldi.

Sentabr oyida deyarli barcha mamlakatlarda inflyatsiya kutilmalari oshganidan so’ng, oktabr, aksincha, narxlarning o’sishi nuqtai nazaridan ancha xotirjam va ijobiyroq bo’ldi. Faqat O‘zbekiston biroz aralash natija ko‘rsatdi, o‘rganilgan barcha boshqa mamlakatlarda inflyatsiya hisob-kitoblari va kutilmalari ancha sezilarli sur’atlarda pasaygan. Ayniqsa, Tojikiston va Qozog‘iston keskin pasayish bilan ajralib turishdi. Tojikistonda inflyatsiya kutilmalari eng keskin pasayib, avgust oyidagi darajaga qaytdi. Qozog‘istonda ham kutilmalar pasaygan, ammo unchalik emas, Qirg‘izistonda esa oktabr oyida kutilmalar va yillik inflyatsiyaning sekinlashishi bilan bog‘liq o‘xshash vaziyat kuzatilmoqda. O‘zbekistonda o‘tgan oyda narxlar o‘sishi bahosi keskin pasaydi, biroq yil davomida pasayish ahamiyatsiz bo‘lib chiqdi. Shuningdek, O’zbekistonda inflyatsiya kutilmalari deyarli o’zgarmadi. Sentabr oyida juda dolzarb bo’lgan un narxining ko’tarilishi haqidagi voqea mintaqa aholisining kayfiyatiga ta’sir qilishda davom etmoqda. Respondentlarning ko’pchiligi yana bu mahsulotni eng qimmatlaridan biri deb ta’kidladilar, garchi uning narxi o’sishni to’xtatgan.

Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisi devalvatsiya kutilmalari masalasida biroz boshqacha fikrda. Qozog‘iston va O‘zbekistonda esa bu kabi taxminlar pasaygan. Bu koʻproq Qozogʻistonga taalluqlidir, u yerda sentabr oyida devalvatsiya kutilmalari koʻp oylik eng yuqori choʻqqilarda boʻlgan, biroq oktabr oyida tenge kursi biroz mustahkamlangandan keyin sezilarli darajada pasaygan. Tojikistonda hamma narsa har doimgidek barqaror, oy davomidagi valyuta kursi kotirovkalardagi o’zgarishlarning o’ndan bir foizini ham ko’rsatmadi. Biroq, Qirg‘izistonda dollarning somga nisbatan kuchli o‘sishi kuzatilmasa-da, devalvatsiya kutilmalari o‘sishda davom etmoqda. Balki ayirboshlash kursining o‘sish sur’atining bosqichma-bosqich o‘sishi va jamg‘arish effekti o‘z ta’sirini ko‘rsatayotgandir: iyul oyi boshidan buyon u ikki somdan ko‘proqqa mustahkamlandi.

Markaziy Osiyoning toʻrtta davlati rezidentlarining isteʼmolchilar ishonchini oʻrganish boʻyicha toʻrtinchi tadqiqot natijalari va koʻrsatkichlar dinamikasi boʻyicha eng izchil boʻldi. Iste’molchilar ishonchi va inflyatsiya bilan bog’liq natijalarda keng miqyosda yaxshilanish kuzatildi. Yaqin iqtisodiy aloqalarni hisobga olgan holda, deyarli hamma joyda inflyatsiya va inflyatsiya kutilmalarining qisqarishi mantiqiy ko’rinadi. Bundan tashqari, ayrim mamlakatlardagi ba’zi mintaqalar, ba’zi sabablarga ko’ra, ko’pincha etakchilar qatorida yoki so’nggi o’rinlarni egallab turishini ko’rishingiz mumkin, bu mahalliy va respublika darajasidagi hokimiyat uchun muhim ma’lumot bo’lishi mumkin.