Xotira vaqtdan kuchliroqdir: Oʻzbekistonning Gʻalabaga qoʻshgan hissasi
9-may kuni O‘zbekistonda fashistlar Germaniyasi ustidan qozonilgan G‘alabaning 80 yilligi nishonlanadi. 1999-yildan beri ushbu sana Xotira va qadrlash kuni sifatida belgilangan bo‘lib, bu nafaqat harbiy, balki tarixiy haqiqatga ham urg‘u beradi: Ikkinchi jahon urushi 1945-yil 2-sentabrda yakunlangan. O‘zbekiston bu G‘alabaga nafaqat frontda, balki front ortida ham ulkan hissa qo‘shdi.
Tiriklar va o‘liklar
O‘zbekistondan 1 million 951 mingga yaqin kishi, jumladan, minglab ko‘ngillilar frontga jo‘nab ketdi. Bu har uchinchi odam. Respublikada 15 ta diviziya va brigada shakllantirilgan.
Malika Siddiqova 85 yoshda. Qizaloq endigina ikki yoshga to‘lgan bo‘lsa-da, otasi Muhammadsiddiq Meliboyev frontga ketganini eslaydi. Uyda onasi va ikki qizi qoldi. Malika onasining ocharchilik va ayriliqdan qanday omon qolganlari haqidagi hikoyalarini ko‘p tinglardi.
«Otam serjant, razvedka bo‘limining komandiri edi. 1944-yilda u kontuziyadan so‘ng urushdan qaytdi. Faqat 1973-yilda shifokorlar uning tanasida shuncha yillardan beri saqlanib qolgan bomba parchasini topishdi. Biz butun oilamiz bilan uning xotirasini hurmat qilamiz. Dadam qahramon bo‘lganidan faxrlanaman», – deydi Malika.
Endi u nabiralariga bobosining qahramonligi haqida so‘zlab beradi, u o‘zi uchun abadiy jasorat namunasi bo‘lib qoldi.
538 mingdan ortiq o‘zbekistonliklar halok bo‘ldi, 640 ming nafari yaralandi. 158 ming nafari bedarak yo‘qolgan.
301 kishi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor bo‘ldi. Ular orasida Belorussiyadagi partizanlar brigadasining razvedkachisi Mamadali Topvaldiyev ham bor. U bir necha bor hayotini xavf ostiga qo‘yib, muhim ma’lumotlarni qo‘lga kiritgan.
Yana ikki mashhur qahramon – Kamoljon Turg‘unov va Eshbo‘ri Nurmatov – Stalingraddagi afsonaviy Pavlov uyi himoyachilari bo‘lib, uning mudofaasi 58 kun davom etgan. Eshbo‘ri Nurmatov qahramonlarcha halok bo‘ldi – Kamoljon Turg‘unov Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Ruminiya va Vengriyani ozod qilishda ishtirok etgan. 1945-yil 9-mayda u Germaniyaning Magdeburg shahrida uchrashdi. U 2015-yil mart oyida 93 yoshida vafot etdi va shu paytgacha Pavlov uyi himoyachilaridan eng oxirgisi bo‘lgan.
General-leytenant Sobir Rahimov – polk komandirining o‘rinbosarligidan gvardiyachi diviziya komandiri darajasiga ko‘tarildi – 10 marta yaralangan. Ukraina, Belorussiya, Polshani ozod qilgan. Iste’dodli strateg va buyuk sarkarda sifatida o‘zini ko‘rsatdi. Xizmatlari uchun orden va medallar bilan mukofotlangan, uning nomi jasorat va vatanga sadoqatning sinonimiga aylangan. 1970 – 2010-yillarda Toshkent tumanlaridan biri, 1977 – 2010-yillarda esa poytaxt metropoliteni bekati uning nomi bilan atalgan.
O‘zbekiston frontga
O‘zbekiston –chuqur harbiy front ortiga aylandi: bu yerga texnika, o‘q-dorilar va dori-darmonlar ishlab chiqaradigan 100 dan ortiq korxonalar evakuatsiya qilindi. Shunday qilib, Moskva yaqinidagi Ximkadan evakuatsiya qilingan aviatsiya zavodi Amerika litsenziyasi bo‘yicha Li-2 samolyotlarini ishlab chiqardi. 1942 – 1945-yillarda Toshkent osmoniga 2125 ta mashina ko‘tarildi. Ukrainadan evakuatsiya qilingan bo‘lajak Toshkent traktor zavodi minomyotlar va o‘q-dorilar ishlab chiqargan.
Respublika frontga jangovar harakatlar uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat, xom ashyo va materiallar yetkazib berdi.
Sharqdagi najot
Yoshligida Toshkentga evakuatsiya qilingan taniqli sovet kino aktyori Leonid Broneviyning xotiralari shunday nomlangan. Uning yozishicha, agar sharqlik do‘stlar bo‘lmaganida, o‘shanda yana bir necha million kishi ochlikdan halok bo‘lardi.
«Men ham omon qolish imkoniyatiga ega bo‘lmagan bo‘lardim. Esimda, ular oxirgi bo‘lak nonlarini baham ko‘rishdi, bizni tunashga ruxsat berishdi va evakuatsiya qilinganlarga akalari kabi yordam berishdi».
Urush yillarida O‘zbekiston muhim madaniyat markaziga aylandi. Respublikaga koʻplab sanʼatkorlar evakuatsiya qilindi va bu yerda kino sanoati oʻz faoliyatini davom ettirdi. Urush yillarida Toshkentda suratga olingan eng mashhur filmlardan biri «Ikki askar» (1943) filmidir.
Respublika – SSSRning Yevropa qismidan evakuatsiya qilingan 1,5 milliondan ortiq ayollar, qariyalar va ayniqsa bolalarni qabul qildi. Faqat qamaldagi Leningrad va boshqa shaharlardan olib ketilgan yetim bolalarning o‘zi 250 mingdan ortiq edi. Ularning ko‘pchiligi respublikada yashab qoldi. Ularni uylariga joylashtirishdi – o‘zbek oilalari ularni o‘z qarindoshlaridek qabul qilishdi. Ana shunday mashhur hikoyalardan biri turli millatga mansub 15 bolani tarbiyalab voyaga yetkazgan Shohmudovlar xonadonidir.
Hikoya qiladigan tarix
Tarixchi va faylasuf, ikki jildlik «O‘zbekiston tarixi (1917 – 1991-yillar)» kitobi mualliflaridan biri Ravshan Nazarovning fikricha, 9-may bayrami – nafaqat halok bo‘lganlar xotirasiga hurmat, balki kelajak avlodlar oldidagi mas’uliyat hamdir.
«Men uchun G‘alaba – bu qaytmaganlarga minnatdorchilik bildirish va kelajak avlodlar oldidagi mas’uliyat: eslash, takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, ularning jasoratiga munosib bo‘lishdir», – deydi tarixchi.
Shuningdek, u 1945-yildagi G‘alaba umumiy maqsad yo‘lida birlashgan xalqlar va madaniyatlar o‘rtasidagi hamjihatlik namunasi ekanini alohida ta’kidlaydi. Urush tarixi, uning fikricha, nafaqat frontlar, balki inson taqdiri, xatlar, kundaliklar, og’zaki hikoyalardir.
«Yoshlar urush haqida ota-bobolari, mahalliy qahramonlar taqdiri, oilaviy xotirasi orqali bilishi kerak – bu urushni o‘rganishni hissiy jihatdan ahamiyatli qiladi», – deydi Ravshan Nazarov.
Xotira yashaydi
O‘zbekistonda ular Ikkinchi jahon urushi xotirasini saqlashda davom etmoqda. Bu mardlik, mehr-oqibat va xalqlar birligining xotirasidir. Bugungi kunda mamlakatimizda 82 nafar Ikkinchi jahon urushi qatnashchisi va ularga tenglashtirilgan shaxslar istiqomat qiladi. Ularning eng keksasi 114 yoshda.
