Agar juda kech bo‘lmasa yaxshi bo‘ladi: nega Qozog‘istonda bazaviy stavkaning pasayish tempini tezlashtirish mumkin?
Qozog‘iston Milliy banki yana bazaviy stavkani pasaytirdi – 16,00 dan 15,75% gacha. Regulyator stavkaning ketma-ket uchinchi pasayishini qulay ichki sharoitlar va tashqi inflyatsiya bosimining pasayishi bilan izohlaydi. Shu bilan birga, uning statistik ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, uzoq muddatli qattiq pul-kredit siyosati (PKS) kompaniyalarning ayrim guruhlarining kreditlash faolligini pasaytirdi.
Stavka bo‘yicha qaror qabul qilinishidan bir necha kun oldin Qozog‘iston Milliy banki 2023-yilning uchinchi choragi uchun kreditlash bo‘yicha banklar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov ma’lumotlarini e’lon qildi. Mualliflarning ta’kidlashicha, faollik faqat KO’B korxonalari orasida o‘sib bormoqda. Ammo Qozog‘iston Respublikasi Milliy bankining banklari o‘rtasida o‘tkazilgan so’rov ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ushbu segment pul-kredit siyosatining qulay sharoitlari tufayli emas, balki onlayn formatning paydo bo‘lganligi sababli kredit olishda qat’iyatli va davlat imtiyozli kreditlash dasturlariga qo‘shilish umidlari ham bor.
Eng ko‘p kapital talab qiladigan loyihalarni amalga oshiruvchi va hali ham mamlakat iqtisodiyotining tayanchi bo‘lgan yirik korxonalar bilan vaziyat yanada murakkab. 2023-yilning uchinchi choragida yirik tadbirkorlik sub’yektlaridan kelib tushgan murojaatlar soni oʻtgan yilning ikkinchi choragiga nisbatan 22 % kamaydi, bu koʻrsatkich 15 % qisqardi. Katta biznesning kreditlash faolligi ikki chorak ketma-ket pasaydi – pandemiyadan keyingi davrda korporativ sektor hali bunday salbiy seriyani ko‘rsatmagan.
Sababi qattiq PKS. «Banklar yirik korxonalarning joriy sharoitda qarz mablag‘larini jalb qilishni istamasligini qayd etib, bir qator uzoq muddatli loyihalarni yanada jozibadorroq shartlarda moliyalashtirish uchun qisqa muddatda kredit resurslari narxining pasayishini kutmoqda. Shu bilan birga, ayrim banklar yirik tadbirkorlik subyektlarining alohida vakillari tomonidan talabning yangilanganini qayd etishmoqda, bu esa, o‘z navbatida, murojaatlarning o‘rtacha hajmining oshishiga olib keldi», — deyiladi hisobotda. Banklar yirik biznesning talabi bundan keyin ham pasayib ketmasligiga va to‘rtinchi chorakda kreditlash shartlarining yengillashuvi fonida qayta tiklanish bo‘lishiga umid qilmoqda.
Qozog‘iston Milliy banki korxonalarning yana bir so’rovi shuni ko‘rsatadiki, uchinchi chorakda haqiqatda jalb qilingan kreditlar bo‘yicha stavkalar biznes maqbul deb baholaganidan 2-3 baravar yuqori bo‘lgan. Nima uchun kompaniyalar ushbu shartlarda kredit olishni davom ettirmoqda? Agar davlat dasturlari doirasida subsidiyalash omilini e’tiborsiz qoldiradigan bo‘lsa – bu pul hammaga ham nasib etavermaydi – korxonalar, banklar kabi, qachondir stavkalar pasayib ketishiga umid qilishadi.
Qozog‘iston Respublikasi Milliy banki stavka bo‘yicha noyabrdagi qarordan keyingi bayonotda bazaviy stavkaning joriy qisqarishini yillik inflyatsiyaning sekinlashishi (sentabrdagi 11,8 % keyin oktabrda 10,8 %) bilan izohlaydi. Sabablari orasida oylik inflyatsiyaning o’rtacha tarixiy darajalarga (oktabrda 0,7%) ketishi, oziq-ovqat narxlari indeksining pasayishi (FAO indeksi), shuningdek, yaxshi tashqi sharoitlar – Evropa Ittifoqida inflyatsiyaning sekinlashishi va Xitoyda deflyatsiya bor.
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu dalil va ta’kidlar to‘plami Qozog‘iston Respublikasi Milliy banki tomonidan oktabr qarorini (stavka 50 punktga tushirilganda) tushuntirishda, avgust qarorini e’lon qilishda ham ishlatilgan (stavka 25 punktga tushirilganda). Yillik inflyatsiya mart oyidan beri sekinlashmoqda, FAO indeksi 2022-yilning bahoridan pasayib bormoqda, Xitoy yil boshidan deflyatsiya yoqasida turibdi, qozog‘istonliklarning inflyatsiya kutilmalari deyarli butun yil davomida o‘rtacha darajada yuqori. Potentsial qarz oluvchilarning arizalari sonining o’zgarishi haqidagi ma’lumotlar stavka bo’yicha qaror qabul qilish bo’yicha dalillar perimetriga hali kiritilmagan.
Bir tomondan, stavkani hatto ramziy 25 bazaviy punktga kamaytirish to‘g‘risidagi qaror yanada faolroq korporativ kreditlash sari qadamdir. Uch hafta oldin, tartibga soluvchining ritorikasi qattiqroq edi va u hatto biznesni kreditlash faoliyati yomonlashganini hisobga olsa ham, yumshoqroq bo‘lmaganday tuyuldi. Biroq, pul-kredit siyosatining bunday mo‘tadil yumshatilishi biznesni bank kreditlash kanalini jonlantirish uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin. PKS kursidagi o‘zgarish hali ham juda sekin sodir bo‘lmoqda.
