Bozor xaridorlarga muhtoj: nega birjada savdo hajmi 10 barobar kamaydi
O‘zbekiston fond bozori 2024-yilning to‘rt oyi yakunlari bo‘yicha pasaydi. UCI indeksi 5,6 foizga tushdi. Aksiyalari sarmoyadorlarning noroziligiga sabab bo‘lgan kompaniyalar orasida «O‘zbektelekom», «O‘zmetkombinat» va «Qo‘qon mexanika zavodi» bor. Biroq kotirovkalarning pasayishini faqat emitentlarning o‘zlari bilan bog‘liq omillar bilan izohlab bo‘lmaydi. «Kursiv» bozordagi pasayish sabablari va kelajak istiqbollari haqida ekspertlar bilan suhbatlashdi.
Bozor nafaqat sotuvchilarga muhtoj
«Avesta Investment Group» tahlilchisi Zahro Murtazayevaning fikricha, aksiyalar tushib ketishining asosiy sababi bozordagi likvidlikning pastligi bilan bog‘liq.
«2023-yilda birjadagi savdolar hajmi qariyb ikki baravar pasaydi, 2024-yilning birinchi choragida esa yanada faolroq pasayish kuzatildi – qariyb 10 barobar, shu jumladan, chakana savdo hajmi bo‘yicha 2023-yilning shu davriga nisbatan uch baravar. Yetarli likvidlik yo‘q, ya’ni qimmatli qog‘ozni sotib olishga tayyor bo‘lgan investorlar soni pasayadi va mavjud sotuvchilar narxni pasaytirishga majbur bo‘ladi. Yetarlicha likvidlik bozorning butun tarixi davomida asosiy muammosi bo‘lib kelgan», ta’kidladi ekspert.
Satori treyderi Diana Parinova likvidlik bo‘yicha xuddi shunday fikr bildirdi. Uning qoʻshimcha qilishicha, Oʻzbekistondagi kompaniyalarning katta qismi davlatga tegishli boʻlib, erkin sotiladigan aksiyalarning ulushi esa (free-float) past. Bozordagi kompaniyalarning kapitallashuvi o‘sib bormoqda, ammo rivojlangan bozorlar bilan solishtirganda hali ham juda kichik – Qozog‘istonda $62 milliardga nisbatan $13 milliard, Janubiy Koreyada $1,9 trillion va AQShda $40 trillion.
«Bunday sharoitda narxlar va indekslar dinamikasi ko‘pincha asosiy bozor sharoitlariga bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Bir martalik tranzaksiyalarga qarab juda farq qilishi mumkin. Qolaversa, omonatlari yuqori daromad ko‘rsatuvchi banklar bilan ham raqobat bor», deydi Parinova.
Masalan, Toshkent fond birjasidagi aksiyalarning dividend daromadi ko‘pincha bank depozitlari bo‘yicha foizlardan kam bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi bozorida so‘nggi bir yil ichida ko‘plab moliya institutlari jismoniy shaxslar uchun yuqori foizli omonatlarni taklif qila boshladi. Ba’zilar yillik 27% ni taklif qilishadi. Mutaxassisning fikricha, bunday sharoitda siz ko‘pchilik aksiyalarga qaraganda pastroq risk va yaxshi daromadli depozitlarga sarmoya kiritishingiz mumkin.
Ijobiy tendensiyalar
Biroq xaridorlarning keskin tanqisligiga qaramay, O‘zbekiston fond bozoridagi ayrim qimmatli qog‘ozlar o‘sib bormoqda. Zahro Murtazayevaning fikricha, qisqa muddatli strategiyaga ega investorlar bank qimmatli qog‘ozlarini hisobga olishlari mumkin, chunki ular oldi-sotdi bitimlari soni bo‘yicha yetakchi hisoblanadi. Bu ushbu sektorda yuqori likvidlikdan dalolat beradi. Masalan, «Hamkorbank», «Ipoteka-bank», «Ipak yo‘li» bank va “O‘zsanoatqurilishbank»da narxlar yanada tez o‘sishi kuzatilmoqda. Shunday qilib, «Ipak yo‘li» bank aksiyalari 2024-yilning birinchi choragida 75,3 foizga, «Ipoteka-bank» aksiyalari esa 15,2 foizga oshdi.
«Shu bilan birga, uzoq muddatli strategiyaga ega boʻlgan investorlarga “Oʻzmetkombinat» va «OʻzRTXB» kabi faol investitsiya dasturiga ega va oʻz bozor segmentlarida barqaror faoliyat yuritayotgan kompaniyalarning qimmatli qogʻozlariga e’tibor qaratish tavsiya etiladi. Bozordagi joriy korreksiya «O‘zbektelekom» AK aksiyalari bilan bog‘liq vaziyatda bo‘lgani kabi, bu aksiyalarni ham arzon narxlarda sotib olish imkonini bermoqda”, deya hisoblaydi ekspert.
Satori tahlilchisi Ivan Orlov so‘zlariga koʻra, Oʻzbekiston fond bozorining hozirgi holatidan kelib chiqib, uzoq muddatli strategiyani bashorat qilish qiyin. Buning sabablari bozor shakllanishining dastlabki bosqichi, past likvidlik va emitentlar tomonidan taqdim etilayotgan ma’lumotlar sifatidir.
«Biz O‘zbekistonning eng yirik davlat kompaniyalari – Navoiy KMK va Olmaliq KMKning kutilayotgan IPOga uzoq muddatli sarmoya kiritish imkoniyatlarini ko‘rmoqdamiz. Ushbu kompaniyalarning mahsulotlari xalqaro bozorda talabga ega bo‘lib, bu ularni valyuta risklaridan himoya qiladi. Global miqyosda ular ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha ham, potensial qiymat baholari bo‘yicha ham juda katta», deya tushuntirdi mutaxassis.
Satori vakili qisqa muddatli strategiyada yuqori dividendli daromadi bor kompaniyalarga e’tibor qaratishni taklif qildi. Bu kelajakda kompaniya qiymatining oshishini kutmasdan, doimiy pul oqimlaridan hoziroq foyda olish imkonini beradi.
Nega “O‘zbektelekom» arzonlashmoqda
O‘zR bozorida pasayish kuzatilayotgan aksiyalar qatorida «O‘zbektelekom» bor. Kompaniya o‘tgan yilning dekabr oyida IPO o‘tkazdi. Qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi savdosi juda faol boshlandi. Aksiya narxi ikkinchi kuni 7,7 ming so‘mgacha ko‘tarildi, bu IPO narxidan 28 foizga yuqori. Biroq kuchli talabdan so‘ng ular 2024-yil aprel oyi oxiriga kelib IPO narxidan 33,3 foizga pastga tushdi.
Zahro Murtazayeva bunday unchalik yaxshi bo‘lmagan natijalarni bozordagi yuqorida qayd etilgan likvidlikning umumiy qisqarishi bilan bog‘laydi. Biroq, shu bilan birga, kompaniya o‘zi haqidagi ma’lumotlarni to‘liq oshkor etmaydi. Masalan, AJ 2024-yil 29-aprelda aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishini o‘tkazishni e’lon qildi. Kun tartibiga boshqa masalalar qatorida 2020-yil uchun foyda taqsimoti toʻgʻrisidagi qarorni qayta koʻrib chiqish masalasi ham kiritildi. Biroq ushbu qayta ko‘rib chiqishning mohiyati haqida xabar berilmagan.
Ivan Orlov emitentning qimmatli qog‘ozlari qiymatining pasayishining uchta sababi haqida gapirdi. Birinchidan, u buni boshqa tarmoqlar uchun ham xos bo‘lgan monopoliyalarning bosqichma-bosqich bekor qilinishi bilan bog‘ladi. Masalan, 2024-yil 1-apreldan boshqa kompaniyalarga tashqi internet-kanaldan foydalanish imkoniyatini berish rejalashtirilgan edi. «O‘zbektelekom» aksiyadorlik jamiyatiga tegishli boshqa monopoliyalar bosqichma-bosqich tugatilishi kutilmoqda, bu esa uning daromadiga ta’sir qilishi mumkin.
Kotirovkalarning pasayishiga sabab IPOdan keyin bozordagi katta hayajon ham bo‘lishi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan birinchi haftalardagi hayajon pasayadi va investorlar kompaniya aksiyalariga obyektivroq qarashadi. Ba’zi investorlar keyinchalik qimmatli qog‘ozlarni sotishni boshlaydilar, bu narxni pasaytiradi, deydi ekspert.
Orlov sabablar ro‘yxatida AJ pul oqimlarini uchinchi o‘ringa qo‘ydi. Kompaniyaning operatsion muammolari yo‘q, lekin u xorijiy valyutadagi kreditlarning katta portfeliga ega. Daromadning asosiy qismi esa milliy valyutada keladi. So‘m kursining pasayishi fonida ushbu qarzga xizmat ko‘rsatish tobora qimmatlashib bormoqda, bu esa dividendlarni to‘lash uchun foydalaniladigan erkin pul oqimining kamayishiga olib keladi, dedi Orlov.
«Shu bilan birga, kompaniya vakili boʻlgan soha nihoyatda jozibador bo‘lib qolmoqda – Oʻzbekistonda aholi sonining koʻpayishi va internetning keng tarqalishi hisobiga Oʻzbekistonda telekommunikatsiya sohasi faol rivojlanmoqda va bu borada “Oʻzbektelekom» asosiy manfaatdor hisoblanadi”, deydi mutaxassis.
«O‘zmetkombinat» uchun prognozlar
O‘zbekiston qora metallurgiya yetakchisining aksiyalari ham pasaymoqda (to‘rt oyda 22,8 foiz).
«Avesta Investment Group» tahlilchisi bu pasayish nafaqat bozordagi likvidlikning qisqarishi, balki salbiy yangiliklar foni bilan ham bog‘ladi. Fitch AJning suveren reytingini BB– darajasida tasdiqladi, biroq uning prognozi barqarordan salbiyga tushirildi. Qayta ko‘rib chiqish 2023-2024 yillarda quyma-prokat majmuasini qurish uchun kapital xarajatlarning eng yuqori cho‘qqisi tufayli qarz yukining oshishi bilan bog‘liq edi. Reyting agentligining o‘zi vaziyatning rejalashtirilgan ijobiy o‘zgarishini va yangi ishlab chiqarishni ishga tushirish bilan qarz yukining normallashishini qayd etdi. Ammo kompaniyaning sof foydasi 2023-yilda qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlari, bozordagi noqulay vaziyat va energiya tariflarining o‘sishi fonida pasaydi. Bu kotirovkalarga ham ta’sir qildi.
«Yaqin kelajakda kompaniya FPO rejalarini tasdiqlashi va kotirovkalarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan rivojlanish istiqbollari haqida batafsil ma’lumot berishi kerak – hozirgi vaqtda kompaniyaning aktivlari hajmiga nisbatan qiymati sezilarli o‘sish istiqbollarini ta’minlashi mumkin», deya qo‘shimcha qildi Zahro Murtazayeva.
Ivan Orlov ham aksiyadorlik jamiyatining istiqbollarini ijobiy baholaydi. Uning fikricha, oʻrta muddatli istiqbolda «Oʻzmetkombinat» aksiyadorlik jamiyati joriy investitsion sikl yakunlangani, barqaror biznes modeli va boshqa emitentlarga nisbatan faoliyatning yuqori shaffofligi tufayli bozordagi eng istiqbolli kompaniyalardan biri hisoblanadi.
Dividendlar muhim
Qo‘qon mexanika zavodi ham kotirovkalari pasaygan tashkilotlar ro‘yxatiga kiritildi. Satori treyderi Diana Parinova hisob-kitoblariga ko‘ra, yil davomida AJ qimmatli qog‘ozlari narxi 55% ga, so‘nggi olti oyda esa 43% ga pasaygan.
Shu bilan birga, zavodda moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq fundamental muammolar mavjud emas. Parinova BHMS bo‘yicha 2023-yil uchun ijobiy yillik hisobotga e’tibor qaratdi. AJning sof daromadi 34 foizga oshib, 28 milliard so‘mni ($2,2 million) tashkil etdi. Sof foyda o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 7 foizga oshib, 510 million so‘m ($40 ming)ni tashkil etdi. Kompaniyaning uzoq muddatli kreditorlik qarzlari ham mavjud emas.
«Biroq kompaniya aksiyalarining birjadagi savdolari hajmi nihoyatda pastligicha qolmoqda. 2024-yilning birinchi choragida u atigi 58 million so‘mni ($4,6 ming) yoki kuniga taxminan 68 dollarni tashkil qildi. Bu juda past likvidlik koeffitsientidan dalolat beradi. Bunday hajmlar bilan, bir tomondan, investorlar uchun o‘z aksiyalarini sotish va foyda olish qiyin, boshqa tomondan, aksiyalarni sotib olish va sotish bo‘yicha har qanday kichik bitimlar kompaniya aksiyalarining narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Natijada Qo‘qon mexanika zavodi jozibador aktiv bo‘lsa ham, rivojlanayotgan fond bozoridagi past likvidlikning salbiy ta’sirini his qilishi mumkin», deb tushuntirdi mutaxassis.
Zahro Murtazayeva qo‘shimcha tafsilotlarga e’tibor qaratdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, kompaniya aksiyalarining faol aylanmasi 2018-yilda Toshkent fond birjasida aksiyalar SPO qilinganidan keyin boshlangan. Joylashtirish vaqtida korxona aholi ehtiyojlari uchun gaz ballonlarini ishlab chiqaruvchi yirik korxonalardan biri edi. Biroq aksiyalarni joylashtirishdan so‘ng, aksiyadorlik jamiyati 2019-yilda katta zarar ko‘rdi. Bundan tashqari, tashkilot sof aktivlari qiymatidan oshib ketadigan miqdorda unga qarshi javobgar sifatida katta miqdorda da’vo qo‘zg‘atilganini xabar qildi. Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha dividend to‘lovlari ham investorlar kutganidan past, deya xulosa qildi ekspert.
Avvalroq «Kursiv» O‘zbekistondagi o‘z aksiyadorlariga dividendlar to‘laydigan kompaniyalar haqida yozgan edi.
