O‘zbekiston SSSRdan qolgan uran muammosini qanday hal qilmoqda
1940-yillarda Sovet hukumati Markaziy Osiyoda uran qazib olishni, keyinchalik esa unga ishlov berish ishlarini boshlagan. Mintaqa davlatlarining mustaqillikka erishganligi bilan bog‘liq tarixiy voqealar fonida bunday obyektlar e’tibordan ancha chetda qolib ketadi.
Bugungi kunda O‘zbekistondagi bir qator eski uran konlarida rekultivatsiya ishlar olib borilmoqda. Buning uchun Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) tomonidan boshqariladigan Ekologik reabilitatsiya hisobi (ERH) tomonidan mablag‘lar taqdim etilgan.
«Kursiv» YTTB vakillari bilan ushbu obyektlardagi ishlarning borishi va ushbu loyihaning nafaqat mamlakatimiz, balki butun mintaqaning ekologik farovonligi uchun ahamiyati haqida suhbatlashdi.
Xavf oldimizda
Ma’lumki, SSSRga tegishli uran obyektlarining katta qismi Markaziy Osiyo mamlakatlarida joylashgan. Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) rekultivatsiya qilish lozim bo‘lgan ushbu obyektlardagi vaziyatni tahlil qildi. Gap Qirg‘izistondagi Min-Kush, Shekaftar va Mayluu-Suu, Tojikistondagi Taboshar va Dig‘moy, shuningdek, O‘zbekistondagi Chorkesar va Yangiobod hududlaridagi yettita joy haqida bormoqda.
«Ushbu obyektlar seysmik faol zonalarda, suv yo‘llari va aholi punktlari yaqinida joylashgani sababli muammoli hududlar hisoblanadi», dedi YTTB «Kursiv» bilan suhbatda.
Shu bilan birga, hududlarning holati har xil, lekin uran qayta ishlangan konlar va sanoat binolari xarobalari saqlanib qolgan. Bundan tashqari, u yerda chiqindixonalar va maxsus tuzilmalar mavjud: radioaktiv chiqindilarning toksikligi insonlarga va atrof-muhitga juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Radioaktiv chiqindilarning salbiy ta’siridan tashqari, ularning xavfsizligini ta’minlaydigan infratuzilmaning xavfsizligi haqida xavotirlar paydo bo‘ladi.
«Masalan, Mayluu-Suuda muntazam seysmik tebranishlar qoldiq to‘g‘onining silkinishiga sabab bo‘lgan. Bu esa qoldiqlarning suyuqlanishiga olib kelgan. Keyinchalik kuchli tebranishlar to‘g‘on yaxlitligiga putur yetkazgan va hatto qulashiga olib kelishi mumkin», deb tushuntirdi ekspertlar.
Kuchli zilzila, maxsus tuzilmalar (ya’ni uran ishlab chiqarish jarayonidagi chiqindilar) suyuqlik kabi harakatlanishi va to‘g‘on ularni ushlab turolmasligi bilan bog‘liq. Natijada Sirdaryo havzasi va Farg‘ona vodiysi katta hajmdagi ifloslanishga duchor bo‘ldi. Vaziyat iqlim o‘zgarishi tufayli yanada og‘irlashmoqda.
XAEA barcha obyektlardagi vaziyatni o‘ta og‘ir deb e’lon qildi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak: rekultivatsiyasiz ekologik ofat – vaqt masalasi bo‘lib turibdi.
O‘zbekistondagi vaziyat qanchalik og‘ir
O‘zbekistondagi uran konlaridagi vaziyat Markaziy Osiyoning boshqa davlatlardagi vaziyatdan ortiq emas.
Unga ko‘ra, Yangiobod hududida shaxtalar, ochiq konlar va ariqlar, chiqindixonalar mavjud. Bularning barchasi go‘zal Yangiobodga dam olish uchun kelgan mahalliy aholi va sayyohlar uchun nafaqat ekologik, balki jismoniy xavf tug‘dirmoqda.
Chorkesar qishlog‘i hududi yaqinida esa ko‘plab ochiq chuqurliklar, chiqindixonalar va drenaj inshootlar qoldiqlari bor.
Qolaversa, Oʻzbekistonning ekologik xavfsizligiga Mayluu-Suudagi Qirgʻizistonning yuqorida aytib oʻtilgan zaharli qoldiqlari ham tahdid solmoqda. To‘g‘on xuddi shu nomdagi daryo bo‘yida joylashgan bo‘lib, inshoot O‘zbekiston bilan Qirg‘iziston chegarasidan atigi 10 km uzoqlikda joylashgan. YTTB ta’kidlaganidek, atigi olti balli zilzila toʻgʻonni vayron qilib tashlashi hech gap emas. Oqibatda zaharli moddalar suv tizimiga ham aralashib ketish xavfi paydo bo‘ladi.
Rekultivatsiya jarayoni
Ekologik reabilitatsiya hisobi (ERH) granti tufayli mutaxassislar bir nechta uran maydonlarida rekultivatsiya ishlarini boshlashga muvaffaq bo‘ldi. O‘zbekiston va Qirg‘izistonning Yangiobod, Chorkesar, Mayluu-Suu hududlarida ishlar olib borilmoqda.
Jumladan, Yangiobodda 5 ming gektarga yaqin maydon radioaktiv moddalardan tozalandi. Jekindek, Kattasoy, Alatanga va Rudniy Dvor konlari qayta tiklandi. 23 ta gorizontal kovlangan yer osti yo‘li va sakkizta chuqurlik yopildi. Hudud maydonidagi tashlandiq korxona vayronalari ham tekislanib tashlandi.
Chorkesarda suvni oqizish uchun kanallar qurildi, ruda qoldiqlari tozalandi, yerdagi chuqurliklar tekislab qo‘yildi.
Ikkala hududda ham ish taxminan 12 oy oldin boshlangan va 2024-yil oxirigacha yakunlanishi kutilmoqda.
Mailu-Suuda ish biroz uzoq davom etadi. YTTB aniq sanani ma’lum qilmadi.
Bundan tashqari, Min-Qush va Shekaftardagi uran obyektlarini rekultivatsiya qilish ishlari allaqachon yakunlangan. Ular davlat nazoratiga o‘tkazildi. Qolaversa, ushbu hududlar bo‘yicha qaror mahalliy aholi tomonidan qabul qilinadi.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qayta tiklangan maydonlardan qayta tiklanadigan energiya loyihalari, jamoat bog‘lari va tadqiqot maqsadlarida foydalanish mumkin. Ularni uran ishlab chiqarish va atrof-muhitni tiklashning ahamiyati haqida ma’lumot beruvchi taxtalar o‘rnatiladigan diqqatga sazovor joylar sifatida saqlash imkoniyati mavjud. O‘zbekistondagi hududlar kelajagi muhokamalar orqali hal bo‘ladi, deya umid qilish mumkin.
Qolgan uran obyektlari bilan nima sodir bo‘ladi
Matematik hisob-kitoblarga ko‘ra, yuqorida aytilganlar XAEA vaziyatni o‘g‘ir, deb e‘lon qilgan barcha obyektlarga tegishli emas. Beshta hududda rekultivatsiya ishlari davom etmoqda yoki allaqachon yakunlangan. Taboshar va Dig‘moyda (Tojikiston) yana ikkita hudud taqdiri hali aniqlanmagan.
“YTTB Ekologik reabilitatsiya hisobi (ERH) uchun mablag‘ yetishmasligi sababli u yerda hech qanday ish rejalashtirilmagan», deb tan oldi suhbatdoshlarimiz. Ularning hisob-kitoblariga ko‘ra, bu maydonlarni rekultivatsiya qilish uchun taxminan 35 mln yevro kerak bo‘ladi. Ish yetti yilgacha davom etishi mumkin.
Taboshar va Dig‘moydagi eski uran korxonalarining o‘zgarmagani katta xavf tug‘diradi. Bu yerda juda koʻp ochiq shaxtalar va konlar, radiatsiya bilan ifloslangan binolar, ochiq usuldagi qazish maydonchalari toʻplangan.
Ammo qolgan ikkita obyekt bilan bog‘liq muammoni hal qilgandan keyin ham SSSRning Markaziy Osiyodagi uran merosi muammosi to‘liq hal etilmaydi. Sovet davrida ma’dan qazib olish ishlari olib borilgan mintaqada to‘liq tarqoq joylar mavjud.
YTTB ma’lumotlariga koʻra, bunday joylarning maydoni boʻyicha Tojikiston yetakchi hisoblanadi. Markaziy Osiyoda uran rudasini qayta ishlash natijasida qolgan radioaktiv chiqindilarning eng katta konsentratsiyasi Digmoyda to‘plangan.
Ayni paytda uran qazib olish va ko‘paytirish bo‘yicha eski korxonalarning aksariyati Qirg‘izistonda joylashgan. U yerda vaziyat shunchalik boshqachaki, qayerda eng xavfli burilish bo‘lganini aniqlash juda qiyin. Baholashga nafaqat tabiiy omillar (seysmik faollik va iqlim oʻzgarishi oqibatlari), balki oʻtmishda ushbu obyektlar qanchalik samarali boshqarilgani ham ta’sir koʻrsatadi.
Kelajakka sarmoya kiritish
Markaziy Osiyodagi uran obyektlarini qayta tiklash uchun mablag‘lar qanday sarflanayotgani va nima uchun hatto ustuvor deb topilgan obyektlar uchun ham mablag‘ yetarli emasligi haqida gapirishning ayni vaqti keldi.
Beshta joydagi jarayonlar ERH yordamida moliyalashtiriladi. Bu 2015-yilda Yevropa Komissiyasi tashabbusi bilan tashkil etilgan ko‘p donorli jamg‘arma hisoblanadi. Eng katta hissador Yevropa Ittifoqi bo‘lib, mablag‘larning 83 foiz qismini ta’minlaydi. Loyihada alohida davlatlar ham ishtirok etmoqda: Belgiya, Ispaniya, Shveytsariya, Norvegiya, Litva va Amerika Qo‘shma Shtatlari. YTTB bo‘lsa, aytib o‘tilganidek hisobni boshqaradi.
Boshqacha aytganda, Markaziy Osiyo davlatlari SSSRdan qolgan uran obyektlari bilan bog‘liq masalalarni hal qilishda jahon hamjamiyatining qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj. Bir tomondan, bu holat tushunarli – zamonaviy dunyo jahon iqtisodiyoti bilan bog‘langan va muammoning ko‘lami tashqi yordamisiz uni hal qilishga imkon bermaydi. Boshqa tomondan, sayyoramizda donorlik mablag‘larini talab qiladigan ko‘plab inqirozli vaziyatlar mavjud. Natijada ERHning joriy byudjet taqchilligi $50 millionga baholanmoqda.
«Ushbu obyektlar bilan bog‘liq atrof-muhit va aholi salomatligi borasidagi xavflar har tomonlama va muvofiqlashtirilgan harakatlarni talab qiladi. Xalqaro hamkorlik, tegishli moliyalashtirish va yangi texnologiyalardan foydalanish uran qazib olishning uzoq muddatli oqibatlarini yumshatish uchun muhim ahamiyatga ega», deb ta’kidladi YTTB.
Ayrim davlatlar darajasida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan chora-tadbirlarga kelsak, «Kursiv» suhbatdoshlari hokimiyatning xavflarni to‘liq tushunishi zarurligiga e’tibor qaratishi bu sohani barqaror moliyalashtirishga xizmat qiladi.
«Va eng muhimi, rasmiylar uran obyektlarini qayta tiklash masalalarini barcha global forumlarda ko‘tarishlari zarur, chunki bu ko‘plab mamlakatlarga ta’sir qiladi», deb xulosa qildi YTTB.
