Stereotiplardan xoli ayollar 

IT sektori gender nomutanosibligi eng sezilarli boʻlgan sohalardan biri boʻlib qolmoqda. Tarixda birinchi dastur ishlab chiquvchi ayol boʻlganiga qaramay, hozirgi vaqtda bu sohada ishchilarning aksariyati erkaklardir. Ammo raqamli dunyoda muvaffaqiyatning asosiy tarkibiy qismlari, jinsidan qatʼi nazar, insonning bilimi va isteʼdodi boʻlganligi sababli, koʻplab yirik IT-kompaniyalar bu boʻshliqni minimallashtirishga, jumladan, qizlar oʻrtasida yangi avlod mutaxassislarini tayyorlashga harakat qilmoqda.

«Yandeks» IT giganti xodimlarining uchdan bir qismi ayollardir. Bu hatto Gʻarb bigtexlari uchun ham yuqori koʻrsatkich hisoblanadi.

Kompaniya madaniyatining tamoyillaridan biri: «Biz yosh, jins, jinsiy oriyentatsiya, din va qarashlardan qatʼi nazar, bir-birimizga hurmat bilan munosabatda boʻlamiz».

Kursiv Research kompaniyaning HR direktori Darya Zolotuxina bilan «Yandeks» qanday qilib gender tafovutini qisqartirayotgani haqida suhbatlashdi.

Isteʼdodni ragʻbatlantirish

— Darya, «Yandeks» kompaniyasida 26 mingga yaqin xodim ishlaydi. Xodimlarda erkaklar va ayollar nisbati qanday va kompaniya ayollar yetakchiligini qanday qoʻllab-quvvatlaydi?

— «Yandeks»da jami xodimlarning 35 foizini ayollar tashkil etadi. Global koʻrsatkichlar bilan solishtirganda, bizning kompaniyadagi 35 foiz Amerika bigtexlaridan koʻra biroz koʻproqdir.

Biz har qanday gender boʻyicha kamsitishdan butunlay xolimiz. Kompaniyada ragʻbatlantirish va karyera boʻyicha koʻtarilish isteʼdod va ishiga qarab beriladi — bu omillar «Yandeks»ni asosi hisoblanadi. Shu bilan birga, kompaniya har doim ayollarga sohaga moslashish va ritmga kirishga yordam beradi, bu esa ish haftasining bir qismi uydan ishlashi mumkin boʻlgan gibrid rejimda faoliyat olib boradi.

Agar ayol yaqinda «dekret» taʼtilidan qaytgan boʻlsa, biz unga vaqtincha masofadan ishlash imkoniyatini berishimiz mumkin. «Yandeks» har doim o’z xodimlari bilan muloqot qiladi. Shu bilan birga, kompaniya ayollar ishlay oladigan, mehnat va onalikni uyg’unlashtirishi mumkin bo’lgan ish muhitini yaratishga harakat qilmoqda.

Xotin-qizlarni qoʻllab-quvvatlash haqida gapiradigan boʻlsak, biz eng katta kuchimizni kelajak avlod tarbiyasiga sarflaymiz. Biz nafaqat kompaniyaga, balki butun bozorga xodimlarni yollashga qaratilgan «Yandeks.Ta’lim» loyihasini faol davom ettirmoqdamiz. Ushbu loyiha doirasida biz turli tadbirlarni, masalan, «IT qizlar yigʻilishi»ni tashkil qilamiz. Bularning barchasi oʻquvchi qizlar va talabalar oʻrtasida kasb-hunarni ommalashtirishga xizmat qilmoqda. Dasturchining ishi erkaklar uchun koʻproq mos keladi, deb aytiladi, shuning uchun koʻp qizlar dasturchi kasbi karyerasi haqida oʻylamaydilar. Biz ularga kasbga yoʻnaltirish orqali oʻrnatilgan stereotiplardan xalos boʻlishga yordam beramiz. Biz IT-sohasiga imkon qadar koʻproq qizlar kelishini taʼminlash ustida ishlayapmiz.

IT uchun kreativ

— IT sohasida qizlar nima uchun kerak va ular qaysi mutaxassisliklar boʻyicha faoliyat yuritishi mumkin?

— Dasturlash nafaqat kodlash, balki ijodiy vazifalar hamdir. Masalan, sunʼiy intellektni oʻrgatish haqida gap ketganda. Bu yerda mutaxassislar sunʼiy intellektni nimaga va qanday oʻrgatish mumkinligini hal qilishlari kerak. Bundan tashqari, ushbu mutaxassislik bugungi kunda keng koʻlamli va fundamental soha boʻlgan texnoetikani bilishni talab qiladi.

— IT sohasida ayollar soni koʻpaydimi? Rost boʻlsa, bunga sabab nimada?

– Ha, albatta. Avvalo, kasbning odamlar orasida ommalashib va tushunarli boʻlib borayotgani uchun. Koʻpgina universitetlar oʻzlarining taʼlim dasturlarini kengaytirmoqdalar — ular yanada amaliy va qiziqarli boʻlib bormoqda. Bundan tashqari, kompaniyalar oʻz shtatini kengaytirishga boʻlgan ehtiyoj ortib bormoqda, ammo bugungi kunda barcha mamlakatlarda IT-mutaxassislarining tanqisligi mavjud. Shu bois, hamma imkon qadar koʻproq odamlarni, jumladan, ayollarni ham IT sohasi boʻyicha taʼlim olishidan manfaatdor.

— Qizlar oldinga intilishdan va choʻqqilarni zabt etishdan qoʻrqmasliklari uchun nima kerak?

— Ayniqsa, patriarxal qarashlarga moyil jamiyatda oʻrnak olish juda muhim, deb hisoblayman. Bunday holda, qizlar karyera va oilani birlashtirish mumkinligini yoki rahbar boʻlish uchun avtoritar boʻlish shart emasligini tushunishlari muhimdir. Stereotiplar har qanday holatda ham mavjud boʻladi — turli darajadagi turli shaharlarda, lekin yoshlarning koʻz oldida toʻgʻri namuna boʻlishi muhimdir.

— Sizningcha, qizlar uchun IT sohasida muvaffaqiyatga erishish qiyinmi? Qanday toʻsiqlar mavjud?

— Mening fikrimcha, bugungi kunda katta texnologiyalarda «shisha shift effekti» yoʻq, lekin ayollar uchun ikki tomonlama standartlar koʻrinishidagi toʻsiqlar mavjud. Rahbarlardan koʻpincha talabchan boʻlishlari kutiladi, lekin bir paytda yumshoqroq va moslashuvchan boʻlishini xohlashadi, erkak rahbarlardan esa oʻzlarini har doimgidek tutishni kutishadi. Bu ichki toʻsiqlarga olib keladi: ayol koʻpincha oʻz qarorlarining toʻgʻriligiga yoki boshqaruv uslubiga shubha qila boshlaydi.

2022-yilda «Yandeks» «Matematik tengsizlik» filmini yaratdi. Unda «Yandeks» ayol xodimlari koʻp sonli erkaklar bilan uchrashuvga borganlarida, ular koʻpincha tanlangan kiyimning mos kelishiga yoki oʻzining ish darajasiga shubha qilishlarini aytishdi. Real hayot bunday xatti-harakatlar yoki fikrlash zarurligini mutlaqo tasdiqlamaydi, ammo bu stereotiplar bizning ichimizda yashaydi. Shunday ekan, oʻzimizni stereotiplarga, qarashlarga, ikki tomonlama standartlarga qarshi kurashish asosiy vazifamiz, deb oʻylayman.

Muvaffaqiyatga erishish uchun dastur

— «Yandeks» turli mamlakatlarda turli ijtimoiy tashabbuslar va taʼlim dasturlarini amalga oshiradi. O‘zbekistonda Technovation Girls Uzbekistan loyihasi taqdimoti bo‘lib o‘tdi. Bu haqda bizga aytib bering.

 — O‘zbekistonda biz Yandex.Go va Yandex.Eats xizmatlaridan foydalanamiz. Biz faoliyat yuritayotgan barcha bozorlardagi eng muhim vazifalardan biri ijtimoiy tashabbuslarni, ayniqsa, ta’lim sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashdir.

— O‘zbekistonda biz Yandex.Go va Yandex.Eats xizmatlaridan foydalanamiz Biz faoliyat yuritayotgan barcha bozorlardagi eng muhim vazifalardan biri ijtimoiy tashabbuslarni, ayniqsa, ta’lim sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashdir. Biz o’zimiz uchun ham, butun bozor uchun ham iqtidorli IT xodimlarini tayyorlashdan manfaatdormiz. O‘zbekistonda biz o‘zimiz uchun ikkita yo‘nalishni belgilab oldik, ulardan biri IT-park negizida dasturlash maktabi. Ikkinchi loyiha Technovation bo‘lib, u Tech4Impact bilan hamkorlikda ikkinchi yildirki amalga oshirilmoqda. O‘tgan yili unda bir yarim mingga yaqin qiz qatnashdi. Biz ushbu loyihada IT sohasiga qiziqish uyg‘otish va bu kasbni mamlakatda ommalashtirish imkoniyatini ko‘ryapmiz.

 Technovation loyihasida «Yandeks»ning 60 nafar xodimi ishtirok etmoqda va murabbiylarning aksariyati O‘zbekistonda tug‘ilgan qizlardir. O‘ylaymanki, bu loyiha ular uchun juda shaxsiydir, chunki ular o‘z shaharlaridagi boshqa qizlarga o‘rnak bo‘la oladilar.

O‘rnak olish va kasbni shakllantirish yordamida biz qizlarning ongi va fikrlash tarzini o’zgartirishimiz mumkin.

O‘zbekistonlik o‘quvchi qizlar o‘z darajasini ko‘rsatdi

2023-yil kuzida World Summit Silikon vodiysida boʻlib oʻtgan «Technovation Girls» dasturining Oʻzbekiston Tecnas jamoasi birinchi marta finalga chiqdi va butun dunyo boʻylab 2,5 mingdan ortiq jamoalar orasidan kuchli 12 likka kirdi. Maktab o‘quvchilari ijtimoiy muammoni hal qilish bo‘yicha eng yaxshi g‘oya uchun beriladigan Social Impact Award  mukofotini qo‘lga kiritdilar. Ularning Sinov loyihasi virtual laboratoriyaga bag’ishlangan.

Tecnas jamoasi bugungi kunda o’n nafar o’quvchi qizdan iborat bo’lib, ularning barchasi Toshkentdagi Technovation Girls’da tanishgan va qizlardan biri Sirdaryo viloyatidan. Ishtirokchilarning har biri o‘z roliga ega: kimdir dizayn uchun javobgar, kimdir biznes strategiyasi uchun mas’ul, kimdir ishlab chiqaruvchi roliga ega. Ularning so‘zlariga ko‘ra, Technovation Girls birlashishga va bunday kerakli mahsulotni yaratishga yordam bergan.

«O‘rta maktabda, kimyo darsi boshlaganida, biz laboratoriyalardagi amaliy mashg’ulotlarni intiqlik bilan kutardik, moddalarni o‘zingiz aralashtirsangiz va ular reaksiyaga kirishadi: hamma narsa yonadi va qaynaydi. Biroq, buning o‘rniga darsliklardan quruq konspekt olib, nazariyani yod olishga majbur bo‘lar edik. Bu bizni qoniqtirmadi. O‘ylaymanki, bu holat ko‘plab o‘zbek maktablarida uchraydi”, — Tecnas ishtirokchilaridan biri Ozodaxon Ikromova virtual laboratoriya haqida ilova yaratish tarixini aytib berdi.

Ilovada maktab o’quvchilari biologiya, kimyo va fizika kabi bir nechta fanlardan tajriba o’tkazishlari mumkin. Ilova hali namoyish etilmagan, ishlab chiquvchilarning so‘zlariga ko‘ra, bu qo‘shimcha mablag‘ talab qiladi. Bugun jamoa g‘oyani amalga oshirish uchun mablag‘ yig‘ish ustida ishlamoqda. Qizlar loyihadan ko‘zlangan asosiy maqsadni respublika bo‘ylab maktab o‘quv dasturiga tatbiq etish, deb hisoblashmoqda.

Saida Yusupova, Technovation Girls dasturining O‘zbekistondagi koordinatori, Tech4Impact nodavlat tashkiloti direktori

Technovation Girls qizlar oʻrtasidagi eng yirik texnologiya tanlovi boʻlib, sakkiz yildan beri oʻtkazib kelinmoqda. Qizlar ustozlar rahbarligida texnologiyadan foydalangan holda o’z jamiyatlarida ijtimoiy ahamiyatga ega muammolarni hal qilishni o‘rganadilar.

Dasturda Oʻzbekistonning barcha hududlaridan qizlar ishtirok etishlari mumkin, biroq biz hozirda beshta viloyatga moʻljallanganmiz: Qoraqalpogʻiston, Fargʻona vodiysining uchta viloyati, Samarqand va Buxoro viloyatlari, shuningdek, Toshkent shahri.

Darslarning aksariyati onlayn tarzda o’tkaziladi, shuning uchun Internetga kirish imkoniyati, vaqti va xohishi bo’lgan har bir kishi jarayonga qo’shilishi mumkin. Qizlar mobil ilovalarni ishlab chiqishni o‘rganadigan asosiy dasturdan tashqari, ular savollar berish, yangi bilimlarni olish va bir-birlari bilan muloqot qilish uchun sessiyalarda ham qatnashadilar.

Ishtirokchilar uch-to’rt oy davomida jamoalarda ishlaydi. O‘tgan yili bizda rekord darajadagi ishlab chiqilgan ilovalar bo‘ldi – 100 ga yaqin. Bu yil, menimcha, bundan ham ko‘proq bo‘ladi. Loyiha boshlanganidan buyon to‘rt mingga yaqin qiz dasturimizdan o‘tdi.